4. PRZYSZŁOŚCIOWY ROZWÓJ WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO A OCHRONA ŚRODOWISKA

4.1. Wprowadzenie

Rozwój województwa śląskiego zależy od wielu czynników, wśród których należy wymienić tzw. tendencje rozwojowe, będące zjawiskami zachodzącymi często poza kontrolą władz województwa, a jednocześnie wpływającymi na wszystkie dziedziny życia człowieka i warunkującymi stan środowiska. W pewnym zakresie są one trudne do przewidzenia, zwłaszcza z punktu widzenia ich konsekwencji dla gospodarki i środowiska. Niemniej jednak, istnieje potrzeba spojrzenia w dynamicznie zmieniające się otoczenie województwa, aby przewidzieć działania minimalizujące negatywny wpływ czynników zewnętrznych na środowisko.

Niniejszy rozdział opisuje główne tendencje rozwojowe na poszczególnych poziomach zarządzania i ich konsekwencje dla województwa śląskiego (par. 4.2.). Rozwój poszczególnych dziedzin gospodarki województwa śląskiego (w nawiązaniu do "Strategii rozwoju województwa śląskiego") i ich relacje ze środowiskiem przedstawiono w par. 4.3. Dla każdej dziedziny opisano aktualny stan, następnie sformułowano długoterminowy cel zintegrowany z ochroną środowiska i sposób jego realizacji. Paragraf ten dostarcza informacji, które łącznie z czynnikami wynikającymi bezpośrednio z uwarunkowań polityki ekologicznej, są bazą dla proponowanej w następnym rozdziale długoterminowej polityki ochrony środowiska w zakresie poszczególnych elementów środowiska.

4.2. Tendencje rozwojowe

Tendencje rozwojowe mogą występować na wszystkich poziomach administracji: poziomie międzynarodowym, krajowym, regionalnym i lokalnym. Władze województwa mają małe możliwości wpływania na tendencje pojawiające się na poziomie międzynarodowym i krajowym, jednak powinny uwzględniać je podczas definiowania polityki ochrony środowiska dla województwa. W odniesieniu do tendencji rozwojowych na poziomie regionalnym i lokalnym, władze województwa mogą, do pewnego zakresu, mieć wpływ poprzez własną politykę, która powinna być zogniskowana na zrównoważonym rozwoju województwa.

4.2.1. Poziom międzynarodowy

Globalizacja gospodarki

W XXI wieku globalizacja gospodarki światowej oraz innowacyjność technologiczna i organizacyjna będą głównymi czynnikami zmian strukturalnych w gospodrce narodowej i regionalnej. Aspekty ekonomiczne powodują, że produkcja przenoszona jest do krajów lub na obszary, gdzie koszt pracy jest najniższy. Dotyczy to także przesyłania energii i jej nośników z miejsc, w których ich pozyskanie i wytworzenie jest tańsze. Globalizacja polega też na oderwaniu produkcji od źródeł surowcowych, co ma szczególne znaczenie dla woj. śląskiego. Poziom konkurencyjności gospodarki województwa śląskiego w znacznej mierze będzie zależał od wprowadzenia zmian strukturalnych, zwłaszcza w sektorach tradycyjnych.

Konsekwencje

Tworzenie nowych zakładów produkcyjnych oznacza z jednej strony powstanie nowych miejsc pracy, a z drugiej presję na środowisko. Niezbędna będzie budowa nowych dróg (intensyfikacja transportu), systemów przesyłu nośników energii, które to systemy (np. gazociąg) powodują zmiany w krajobrazie. Istnieje także prawdopodobieństwo zagrożenia środowiska poprzez niekontrolowane wycieki substancji z takich systemów.

Linia działań dla województwa

Promowany będzie rozwój czystych technologii. Należy wspierać rozwój Małych i Średnich Przedsiębiorstw (MŚP) i pozyskiwać inwestorów, którzy mogliby wykorzystać zasoby po zrestrukturyzowanych, dużych przedsiębiorstwach państwowych.

24-godzinna gospodarka

W skali międzynarodowej (a nawet globalnej) powszechnie występującą tendencją jest tzw. "24-godzinna gospodarka". Pojęcie to oznacza, że znaczenie odległości i różnic czasowych jest coraz mniejsze. Rozwój rynku prowadzi do sytuacji, gdzie godziny i system pracy uwarunkowany jest kryteriami ekonomicznymi. Większość zakładów przemysłowych i firm produkcyjnych będzie brać pod uwagę czas lokalny obszarów, do których towar jest dostarczany. Konsekwencją powyższego zjawiska jest wydłużenie czasu pracy (już obserwowane w Polsce), godziny pracy stają się bardziej płynne (np. zmiana godzin pracy punktów usługowych, transport w godzinach wczesnoporannych i nocnych).

Innym kluczowym obszarem, czułym na 24-godzinną gospodarkę, jest ruch uliczny i transport, który w najbliższych latach będzie coraz większy. Przeciążenie będzie się pojawiało nie tylko w tradycyjnych godzinach szczytu (między 7.00 a 9.00 i między 15.00 a 17.00), ale w ciągu całego dnia. Firmy transportowe przewożące swoje materiały i produkty będą ponosiły koszty tej sytuacji. Produkty muszą być dostarczone "na czas" niezależnie od utrudnień, które wynikają także z konieczności dopasowania się do tzw. "godzin ciszy nocnej".

Konsekwencje

Dłuższe korzystanie z biur i budynków obsługi spowoduje wzrost zużycia surowców naturalnych takich jak woda, energia i gaz. Wpłynie to także na zmianę rozkładu zajęć mieszkańców. Sklepy i punkty usługowe będą zmuszone dopasować swoje godziny pracy do nowych wymagań. Konsekwencje wzrostu ruchu ulicznego i transportu będą znacznie większe. Dla województwa śląskiego oznacza to, że natężenie ruchu będzie znaczne w ciągu całego tygodnia, a nie jak dotąd w ciągu 5 dni. Główne drogi przebiegające przez miasta i wsie mogą powodować uciążliwości akustyczne w porze nocnej, a tym samym obniżą jakość życia mieszkańców tych obszarów. Konsekwencją wzrostu ruchu ulicznego i transportu jest wzrost emisji zanieczyszczeń do powietrza, co prowadzi do wyższych stężeń zanieczyszczeń w powietrzu. Już w chwili obecnej w całym obszarze Aglomeracji Górnośląskiej, emisja zanieczyszczeń ze środków transportu ma znaczny udział w imisji tlenku węgla i tlenków azotu. Przewiduje się, że nasilająca się tendencja wzrostu ruchu motorowego spowoduje przekroczenia standardów europejskich, jeżeli nie zostaną podjęte działania chroniące, zwłaszcza centra miast, przed nadmiernym ruchem ulicznym i transportem.

Linia działań dla województwa

W miarę możliwości, główne drogi przelotowe powinny być lokalizowane poza obszarami zamieszkałymi. Również sieci dróg mniejszego obciążenia powinny przebiegać przez tereny poza miejscami dużych skupisk ludzkich. Dla województwa śląskiego istotną sprawą będzie nie tylko rozbudowa autostrad i dróg ekspresowych, lecz także modernizacja linii kolejowych i rozwój infrastruktury lotniczej. Szczególne znaczenie mają: ukończenie budowy odcinka autostrady A-4 łączącego konurbację górnośląską z zachodnią i wschodnią granicą województwa, lokalizacja autostrady A-1 (na odcinku od Tuszyna do południowej granicy państwa), program budowy drogi Bielsko - Żywiec - Zwardoń, Częstochowa - Lubliniec - Opole, ukończenie budowy Drogowej Trasy Średnicowej (DTŚ), system obwodnic okalających konurbację i wyprowadzających ruch tranzytowy poza gęsto zaludnione obszary województwa.

Wzrost zamożności społeczeństwa

Zakłada się, że w nadchodzących latach, warunki życia i pracy będą coraz lepsze w wyniku autonomicznego rozwoju Polski i przyłączenia do Unii Europejskiej. Wzrosną przychody rodzin, co odbije się na wzroście wymagań co do warunków pracy jak i możliwości spędzania czasu wolnego. Konsekwencją tego zjawiska będzie wzrost natężenia ruchu ulicznego, wynikającego nie tylko z przemieszczania się w związku z pracą, ale także ze sposobu spędzania wolnego czasu. Grupy ludzi, zwłaszcza młodych, będą korzystały z dostępnych ośrodków kulturalno-rozrywkowych, zaplecza sportowego, możliwości podróży, itd. Życie tych ludzi stanie się bardziej intensywne, co pociągnie za sobą potrzebę częstszego przemieszczania się. Dobry regionalny i lokalny transport publiczny, odpowiednie możliwości rekreacji w najbliższym otoczeniu głównych miast w województwie muszą dostarczyć realnych możliwości wyboru sposobu życia - pracy i czasu wolnego.

Również rynek konsumenta będzie różnorodny (sposób robienia zakupów). Będą kupowane drogie towary, pochodzące z uznanych firm i towary tanie, najczęściej pochodzące z lokalnego rynku, towary o długim i krótkim okresie ważności. Rynek konsumenta powinien być kreowany poprzez edukację ekologiczną i kampanie informacyjne, a dotarcie do różnych grup społeczeństwa będzie ważnym zadaniem dla władz województwa. Standardy produktów, ustalone na krajowym, a nawet europejskim poziomie powinny przejawiać tendencję obniżania wpływu konsumpcji na środowisko. Będzie coraz większe zapotrzebowanie na posiadanie wolno stojącego domu z ogrodem i garażem, w miejsce mieszkania w bloku.

Konsekwencje

Omówione czynniki będą miały wpływ na zwiększenie ruchu ulicznego, nie tylko w związku z przemieszczaniem się na dużych odległościach, ale także do centrów miast, gdzie głównie są zlokalizowane usługi, ośrodki kultury i sportu. Wzrastające wymagania co do produktów i ich krótkiego cyklu życia będą skutkowały wzrostem produkowanych odpadów. Głównym problemem dla społeczeństwa będą, podobnie jak obecnie, odpady komunalne. Odpady przemysłowe będą kontrolowane poprzez system pozwoleń.

Wzrost zapotrzebowania na lepsze warunki mieszkaniowe - głównie budownictwo jednorodzinne - będzie wywierał coraz to większą presję na dostęp do wolnych terenów, znajdujących się na obrzeżach miast i aglomeracji miejskich. Zjawisko to może mieć negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze i może prowadzić do poważnych przekształceń krajobrazu, co oznacza, że musi być pod kontrolą, aby uniknąć chaotycznej zabudowy.

Linia działań dla województwa

Na terenach zurbanizowanych, wysoka jakość transportu publicznego powinna być alternatywą dla samochodów osobowych. Tramwaje i autobusy jadące bezpośrednio do miejsca przeznaczenia będą konkurencyjne w stosunku do samochodów, a w czasie godzin szczytu czas przejazdu będzie krótszy i tańszy niż prywatnymi samochodami. Atrakcyjność transportu publicznego jest ważna zwłaszcza na obszarze konurbacji górnośląskiej.

Oddziaływanie na konsumpcyjne przyzwyczajenia mieszkańców jest znacznie trudniejsze, niż w odniesieniu do przyzwyczajeń w sposobie przemieszczania się. Poprzez wykorzystanie instrumentów społecznych (komunikacja, informacja) istnieje możliwość wykształcenia proekologicznych zachowań mieszkańców.

Władze województwa, realizując wspólnie z powiatami i gminami politykę trwałego/zrównoważonego rozwoju, mają do dyspozycji instrumenty planowania przestrzennego. Jednakże, niezależnie od wymagań wynikających z przepisów prawa, zaleca się respektowanie wymogów środowiskowych nie tylko przy planowaniu nowych terenów mieszkaniowych i usługowych, lecz także przy stosowaniu "przyjaznych" środowisku technologii i materiałów budowlanych.

Wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii

Kurczenie się łatwo dostępnych i tanich w eksploatacji zasobów tradycyjnych nośników, a także wprowadzanie do kosztów produkcji tzw. kosztów środowiskowych, powodują poszukiwanie nowych źródeł energii, których użytkowanie będzie miało minimalny wpływ na środowisko. Coraz większego znaczenia nabierają odnawialne źródła energii.

Konsekwencje

Zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii przyniesie pozytywne skutki dla środowiska. Obniżone zostaną koszty środowiskowe pozyskiwania energii, zminimalizowane koszty przesyłu energii. Brak konieczności przewozu paliw pozwala na ograniczenie intensywności transportu, co oznacza redukcję emisji komunikacyjnej. Zmniejszy się również negatywne oddziaływanie wydobywania zasobów nieodnawialnych.

Linia działań dla województwa

Władze województwa powinny stwarzać korzystne warunki dla rozwoju działalności związanej z wykorzystywaniem alternatywnych źródeł energii (energia geotermalna, wodna, wiatrowa, słoneczna, bioenergia).

4.2.2. Poziom krajowy i regionalny

Restrukturyzacja przemysłu ciężkiego

Obecnie w województwie śląskim, do głównych sektorów dominujących w strukturze gospodarczej regionu, należą: sektor węglowy, stalowy, koksowniczy, chemiczny, metali kolorowych, zbrojeniowy i tekstylny. Niektóre branże charakteryzują się przestarzałą technologią i wyeksploatowanymi urządzeniami. W nadchodzącej dekadzie te zakłady muszą być zrestrukturyzowane, aby sprostać rygorystycznym standardom ekologicznym. Wiązać się to będzie z wysokimi kosztami, co w początkowym okresie prawdopodobnie obniży konkurencyjność gospodarki województwa śląskiego.

Konsekwencje

Na obszarze województwa śląskiego restrukturyzacja tradycyjnych sektorów gospodarczych dotyczy przemysłu węglowego, stalowego i tekstylnego. Niestety, restrukturyzacji towarzyszy i będzie towarzyszyło zmniejszenie zatrudnienia, a co za tym idzie konsekwencje ekonomiczne i społeczne dla mieszkańców regionu.

Linia działań dla województwa

Władze województwa (rządowe i samorządowe) i powiatów będą ukierunkowywać restrukturyzację przemysłu z punktu widzenia ochrony środowiska. Bardzo ważnym elementem będzie sposób wykorzystania zasobów po zrestrukturyzowanych, dużych przedsiębiorstwach państwowych. W miarę możliwości, władze województwa wspólnie z zakładami będą poszukiwały optymalnych sposobów wykorzystania tych zasobów, lokalizacji nowych "czystych przemysłów" i będą stymulowały zakłady do wprowadzania nowych technologii, minimalizujących negatywny wpływ na środowisko.

Już obecnie proces rozwoju alternatywnych działalności gospodarczych w stosunku do sektorów tradycyjnych w województwie śląskim jest wysoko zaawansowany. Przykładem jest przemysł motoryzacyjny (Gliwice, Tychy) oraz specjalne strefy ekonomiczne (Katowicka SSE i Częstochowska SSE). Władze województwa będą zachęcały inwestorów (w tym również zagranicznych) do inwestowania na terenach zdegradowanych, a także będą wspierały rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, które często podejmują działalność gospodarczą niezwiązaną z sektorami restrukturyzowanymi.

Koncentracja zatrudnienia w obszarach zurbanizowanych

Kolejną tendencją będzie coraz większa skala zatrudnienia na terenach zurbanizowanych i sąsiadujących z nimi. Na tych terenach, nowy przemysł, również zaawansowany technologicznie, będzie poszukiwał miejsc do swej działalności. Lokalizacje uznawane za najlepsze to obrzeża konurbacji górnośląskiej, obszary podmiejskie Częstochowy, Bielska-Białej, Rybnika i Raciborza. Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice w Pyrzowicach będzie przyciągał inwestorów. W przyszłości port ten ma szansę stać się lotniskiem zapasowym dla Warszawy-Okęcia oraz głównym portem towarowym dla południowej części kraju.

Konsekwencje

Z punktu widzenia ochrony środowiska tendencja ta może mieć negatywną stronę. Przeciążenie komunikacyjne, które już jest problemem, w przyszłości będzie jeszcze większe. Właściwe długoterminowe planowanie przestrzenne musi być elementem zabezpieczającym obszar województwa przed negatywnymi konsekwencjami, przy równoczesnym dostosowaniu układów komunikacyjnych i jakości nawierzchni do standardów UE.

Linia działań dla województwa

Władze województwa będą przeciwdziałać negatywnym konsekwencjom tej tendencji poprzez wdrażanie długoterminowej polityki zagospodarowania przestrzennego województwa. Podstawowym celem tej polityki powinno być wyważone kształtowanie struktur funkcjonalno-przestrzennych, zapewniających możliwości rozwojowe dla aktywności gospodarczych z jednej strony, a z drugiej tworzących odpowiednie warunki życia dla mieszkańców województwa i odnowę jego zasobów przyrodniczo-krajobrazowych.

Wielofunkcyjność terenów przemysłowych i rozwój terenów nowego typu

W ostatnich dekadach zakłady przemysłowe powstawały w powiązaniu z doraźnymi wymaganiami rynku. Wynikiem tego jest sytuacja, w której niektóre zakłady nie mogą w optymalny sposób korzystać ze środków produkcji innych zakładów. Nową tendencją jest rozwój tzw. terenów nowego typu, gdzie podczas wszystkich faz planowania tych terenów (faza tworzenia polityki, faza planowania, faza realizacji i faza powstawania inwestycji) musi być brana pod uwagę specyfika danego terenu i możliwość optymalnego wykorzystania surowców i infrastruktury.

Wśród aspektów, które powinny być wzięte pod uwagę, należy wymienić:
-surowce naturalne i odpady (wspólne zaopatrzenie i odbiór),
-energia (wykorzystanie zbędnej energii i ciepła),
-gospodarka wodno-ściekowa (wspólne systemy kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków),
-wydajne korzystanie z przestrzeni (wspólne parkingi, wspólne magazyny surowców i produktów),
- krajobraz (ograniczone magazynowanie na otwartej przestrzeni),
-transport publiczny (transport publiczny do planowanych terenów, multi-modalne środki transportu, plany transportu dla przemysłu),
-infrastruktura terenów (obiekty gospodarki odpadami, telekomunikacja, komunikacja w zakresie danych),
-harmonijne budownictwo (korzystanie z materiałów, energii, surowców wtórnych),
-istniejące rezerwy, jakimi są tereny zdegradowane i dotąd nie zagospodarowane.

Konsekwencje

Wielofunkcyjny charakter z szansą na rozwój funkcji metropolitalnych o znaczeniu europejskim mają miasta planowanego Katowickiego Zespołu Metropolitalnego. Miasta te skupione na stosunkowo małym obszarze docelowo koncentrować będą większość instytucji o znaczeniu wojewódzkim, stanowić będą urzędowe, kulturalne i ekonomiczne centrum województwa pozostając w ścisłej relacji z dwoma ważnymi biegunami miejskimi: Bielskiem-Białą i Częstochową, pełniącymi rolę ośrodków regionalnych. Miasta te są także skupiskami dużej liczby przedsiębiorstw przemysłowych. Między przedsiębiorstwami występują niezbyt silne powiązania zaopatrzeniowo-produkcyjne i kooperacyjne.

Linia działań dla województwa

Władze województwa będą kreowały tereny przemysłowe nowej generacji poprzez:

- wspomaganie przemysłu, mającego wizerunek przemysłu przyjaznego dla środowiska (wspólne obiekty gospodarki odpadami, wspólne wyposażenie służące zarządzaniu, itd.),
-optymalną lokalizację i właściwe planowanie terenów przemysłowych z punktu widzenia ochrony środowiska, biorąc ww. czynniki,
-aktywne poszukiwanie inwestorów, chcących rozwijać działalność przemysłową, przyjazną dla środowiska.
Wdrożenie tych działań, w większości wypadków, będzie oparte o współpracę pomiędzy zainteresowanymi stronami. Zostaną wykorzystane możliwości tworzenia tzw. kompleksów przemysłowych.

Restrukturyzacja rolnictwa

Obecnie rolnictwo zdominowane jest przez gospodarstwa małe. Przeciętna wielkość gospodarstwa w Polsce wynosi ok. 7 ha, a w województwie śląskim 3,7 ha. Specyfiką województwa śląskiego jest wzrastający proces urbanizacji terenów wiejskich, przy malejącym udziale typowych - zgodnie z kryteriami Komisji Europejskiej - obszarów wiejskich. Obecna struktura agrarna z rozdrobnieniem ziemi, niewielką powierzchnią gospodarstw i bardzo wysoki wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie, a także wymagania wynikające z integracji Polski z UE zmuszają do głębokiej restrukturyzacji polskiego rolnictwa. Tylko wtedy będzie ono mogło odegrać właściwą rolę w UE. Restrukturyzacja sektora rolniczego powinna być dopasowana do specyfiki województwa śląskiego. Część gospodarstw ulegnie likwidacji, natomiast pozostałe będą miały szansę lepszego gospodarowania. Nadal funkcjonować będą gospodarstwa małe, zwłaszcza w południowej części województwa.

Konsekwencje

Aspekty środowiskowe w świetle prowadzenia dużych gospodarstw są różnorakie. Obecnie nawozy sztuczne i środki ochrony roślin są używane w małej ilości. Prowadzenie gospodarstw dużych związane będzie ze stosowaniem większych ilości środków chemicznych, co może wpłynąć na skażenie wód powierzchniowych i podziemnych. Normy stosowania środków chemicznych muszą zabezpieczyć środowisko przed negatywnym wpływem rolnictwa. Województwo i powiaty będą odpowiedzialne za przestrzeganie tych standardów.

Linia działań dla województwa

Wyzwaniem dla władz województwa będzie dostosowanie struktury produkcyjnej i infrastruktury rolnictwa do potrzeb dużego i chłonnego regionalnego rynku zbytu oraz rozwój innych, poza produkcją rolną, funkcji obszarów wiejskich (turystyka, agroturystyka). Konieczna jest poprawa infrastruktury, co zniwelowałoby różnice cywilizacyjne, dzielące województwo na obszary zurbanizowane (miasta konurbacji górnośląskiej, Bielsko-Biała, Częstochowa i Rybnik) i tereny wiejskie.

Biorąc pod uwagę różne uwarunkowania rozwoju rolnictwa w województwie śląskim, można myśleć o rolnictwie jako silnym segmencie bazy ekonomicznej regionu jedynie w odniesieniu do zachodniej, północnej i środkowo-południowej części województwa. Natomiast rozwój subregionu południowego (np. powiat żywiecki), gdzie będą przeważały gospodarstwa małe, tradycyjne, powinien być wspierany przez państwo poprzez preferencyjną politykę podatkową i kredytową, opartą na europejskich zasadach polityki rolnej na obszarach górskich.

4.2.3. Poziom lokalny

Uciążliwości środowiskowe w centrach miast

Obecnie występują tendencje skupienia zatrudnienia w dużych miastach. Województwo śląskie jest specyficzne pod tym względem, ze względu na dużą koncentrację miast na obszarze konurbacji górnośląskiej. Ponadto, trend ten występuje także w większych miastach poza konurbacją (np. w Bielsku-Białej, Częstochowie, Rybniku).

Konsekwencje

Miasta, a zwłaszcza ich centra, są i będą nadal narażone na znaczne uciążliwości środowiskowe, spowodowane głównie ruchem ulicznym i transportem, działalnością zakładów i codziennym bytowaniem mieszkańców - co będzie potęgowało problemy już obecnie występujące, takie jak: smog, hałas, dyskomfort zapachowy, a także brak bezpieczeństwa mieszkańców.

Linia działań dla województwa

Władze województwa i powiatów dołożą wszelkich starań, aby polepszyć jakość życia w miastach. Wspólnie z większymi gminami skupią się na zabezpieczeniu centrów miast przed wpływem ruchu ulicznego i transportu oraz przemysłu. Jakość życia w centrum miast będzie postrzegana jako ważny aspekt życia człowieka w województwie.

Rozwój sektora usług

Województwo śląskie ma sprzyjające warunki dla rozwoju szeregu usług: medycznych, konsultingowych, finansowych, turystycznych i rozrywki kulturalnej.
Systematyczna restrukturyzacja przemysłu w województwie śląskim skutkuje zwiększaniem się bezrobocia, które może być częściowo redukowane poprzez rozwój sektora usług.

Konsekwencje

Rozwój różnych form aktywności gospodarczej, oprócz niezaprzeczalnych korzyści (np. zmniejszenie bezrobocia), może jednak przynieść wiele negatywnych skutków: np.: chaos przestrzenny, rozproszenie zabudowy w strefach podmiejskich i na obszarach wiejskich, co nie sprzyja optymalnemu wykorzystaniu infrastruktury technicznej.

Linia działań dla województwa

Województwo może kreować rozwój sektora usług poprzez rozwój funkcji turystycznej południowej części regionu, bądź stworzenie regionalnej sieci instytucji finansowych i konsultingowych. Dużą uwagę należy zwracać na właściwą lokalizację tych usług, co można osiągnąć poprzez działania gmin dotyczące przeznaczania w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego terenów pod usługi i wydawanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu.

Rozwój pozarządowych organizacji

Ostatnią tendencją, która będzie wpływała na politykę ekologiczną województwa, jest coraz większy udział społeczeństwa w działaniach na rzecz ochrony środowiska, bezpośrednio lub poprzez swych przedstawicieli, np. pozarządowe organizacje. W ostatnich kilku latach, coraz bardziej ważnym i widocznym procesem, jest tzw. "otwarte planowanie", w którym sektory zadaniowe i inne organizacje mogą wpływać na politykę województwa. Oczekuje się, że taka tendencja będzie kontynuowana. Coraz większa fachowość pozarządowych organizacji spowoduje, że staną się one użyteczne, zwłaszcza na polu wymiany informacji i edukacji ekologicznej.

Konsekwencje

Proces "otwartego planowania" oznacza potrzebę, a nawet konieczność współpracy z pozarządowymi organizacjami ekologicznymi. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na coraz szerszą współpracę z organizacjami ekologicznymi jest fakt, że mogą one uczestniczyć w określonym postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa - na prawach strony. Decyzje podejmowane na poziomie województwa, już w fazie planowania muszą być dyskutowane także z grupami zadaniowymi, innymi instytucjami i organizacjami. Proces "otwartego planowania" jest znacznie trudniejszy, niż planowanie tradycyjne, jednak wdrażanie opracowanego wspólnie planu staje się łatwiejsze i efektywniejsze.

Linia działań dla województwa

Władze województwa są coraz bardziej świadome korzyści wynikających z otwartego planowania. Podczas wdrażania Programu Ochrony Środowiska, pozarządowe organizacje ekologiczne będą stymulowane do wzięcia udziału w realizacji strategii dotyczącej informacji i edukacji ekologicznej. Można je nawet uczynić odpowiedzialnymi za wdrożenie części polityki dotyczącej edukacji i współpracy z mieszkańcami, ale tylko wtedy, gdy członkowie tych organizacji będą posiadali odpowiednią wiedzę i będą zdolni do konstruktywnych działań. Czyniąc je odpowiedzialnymi za wykonanie konkretnych działań, należy postrzegać organizacje pozarządowe jak pełnoprawnego partnera podejmującego działania na rzecz ochrony środowiska, dbając o środki finansowe na realizację tych działań.

4.3. Główne dziedziny rozwoju województwa śląskiego

W dokumencie pt. "Strategia rozwoju województwa śląskiego" zdefiniowano kilka tzw. pól strategicznych, które stanowiły podstawę budowy strategii. Są to:
-zasoby ludzkie, edukacja, mobilność na rynku pracy,
-kultura, turystyka i rekreacja,
-restrukturyzacja przemysłu i rozwój przedsiębiorczości,
-technologie, innowacje, działalności naukochłonne,
-obszary wiejskie, sektor i rynek rolno-spożywczy,
-infrastruktura ochrony środowiska,
-transport, telekomunikacja i informacja,
-współpraca międzyregionalna i międzynarodowa, w tym transgraniczna.

W ramach poszczególnych pól strategicznych sformułowane zostały podstawowe składniki rozwoju oraz rozwiązania strategiczne obejmujące priorytety, cele, kierunki działań i przedsięwzięcia.

Zarówno pola strategiczne jak i rozwiązania strategiczne leżą u podstaw budowy "Programu ochrony środowiska województwa śląskiego", zwłaszcza w zakresie dotyczącym integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi. Pola strategiczne zostały zaadaptowane dla potrzeb niniejszego Programu, przyjmując równocześnie generalne założenie, które mówi o konieczności uwzględnienia w politykach sektorowych celów ekologicznych na równi z celami gospodarczymi i społecznymi. W praktyce oznacza to, że dla poszczególnych dziedzin rozwoju województwa sformułowano cele długoterminowe (do 2015 r.) zintegrowane z ochroną środowiska: omówiono wpływ każdej dziedziny na środowisko i działania minimalizujące presję i/lub skutki środowiskowe, podejmowane w myśl zasady zrównoważonego rozwoju. Wyszczególniono następujące dziedziny rozwoju województwa:
- System transportowy
-Przemysł
-Rolnictwo i rozwój terenów wiejskich
-Turystyka i rekreacja
-Rozwój terenów miejskich

4.4. Cele długoterminowe ochrony środowiska dla głównych dziedzin rozwoju województwa

4.4.1. System transportowy

Ogólny cel długoterminowy dla systemu transportowego (do 2015 r.) w ramach "Programu ochrony środowiska":

Poprawa zewnętrznej i wewnętrznej dostępności transportowej województwa poprzez optymalizację wykorzystania istniejącej infrastruktury, a także poprzez modernizację i rozbudowę urządzeń i tras komunikacyjnych, poprawę efektywności zarządzania systemem ze szczególnym uwzględnieniem rozwiązań zmniejszających lub - tam, gdzie jest to możliwe - eliminujących szkodliwy wpływ transportu na środowisko.

Tak postawiony cel zgodny jest z celem generalnym polityki transportowej państwa, którym jest osiągnięcie zrównoważonego pod kątem technicznym, przestrzennym, gospodarczym, społecznym i środowiskowym systemu transportowego. Jednym z sześciu priorytetów rozwoju województwa śląskiego (dok. Strategia rozwoju woj. śląskiego, wrzesień 2000) jest "Rozbudowa oraz unowocześnienie systemu transportowego i komunikacyjnego". W ramach tego priorytetu sformułowano m. in. następujące cele strategiczne:
-Zwiększenie dostępności komunikacyjnej regionu, poprzez: poprawę stanu istniejących dróg ekspresowych, kolejowych i szlaków wodnych, wspieranie powstawania linii szybkich kolei międzynarodowych, wspieranie działań prowadzących do wybudowania sieci autostrad i dróg ekspresowych oraz rozbudowę infrastruktury lotniczej w regionie.
-Udrożnienie i integracja układu komunikacyjnego regionu poprzez stworzenie zintegrowanego systemu przewozów pasażerskich i towarowych, budowę nowych odcinków dróg uzupełniających istniejącą sieć, remonty i modernizacje dróg, szlaków kolejowych i wodnych, wspieranie budowy systemu obwodnic wokół miast oraz wspieranie budowy centrów logistycznych i terminali transportu kombinowanego.

Wprawdzie w szczegółowym opisie tych celów nie nawiązano do ochrony środowiska i przyrody, jednak poprawa płynności i drożności układów drogowych oraz ograniczenie ruchu tranzytowego w centrach miast (dok. "Strategia.....") w istotny sposób wpłynie na zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza i emisji hałasu.
Polityka transportowa województwa powinna być ukierunkowana na stworzenie rozwiązań mniej uciążliwych dla mieszkańców i środowiska naturalnego. Istnieje potrzeba wprowadzenia zintegrowanego systemu transportowego uwzględniającego odrębne segmenty - podsystemy - przewozów pasażerskich i towarowych, w których rola transportu szynowego (kolejowego i tramwajowego) oraz transportu lotniczego będzie zdecydowanie większa niż obecnie.

Dotyczy to:
-generalnej zmiany struktury systemu transportu pasażerskiego w konurbacji górnośląskiej (obszar o charakterze metropolitalnym), gdzie szynowy transport pasażerski (kolejowy i tramwajowy) powinien zostać zorganizowany jako dominujący,
-wzmocnienia funkcji transportu pasażerskiego tramwajowego w Częstochowie, jako istotnego środka transportu publicznego w mieście,
-uzupełnienia autobusowego pasażerskiego systemu transportu w Bielsku - Białej o trakcję trolejbusową, ekologicznie przyjazną otoczeniu i dostosowaną do naturalnych warunków lokalnych miasta,
-zwiększenia połączeń kolejowych i lotniczych w powiązaniu krajowych i międzynarodowych regionu (województwa i jego ośrodków centralnych).

Realizacja celu długoterminowego

Transport drogowy

Programy rozwoju w zakresie transportu drogowego, mające bezpośredni związek z problematyką eliminacji uciążliwości transportu drogowego dla otoczenia koncentrować się będą na:
-poprawie warunków ruchu drogowego przy wykorzystaniu podstawowych narzędzi inżynierii ruchu zapewniających zwiększenie płynności i przepustowości sieci drogowej,
-podwyższeniu standardów technicznych infrastruktury drogowej (zagadnienie nadzwyczaj istotne w centrach miast i w obszarach chronionych),
-radykalnej poprawie standardów podróży (urządzenia bezpieczeństwa ruchu drogowego, zapewnienie bezpieczeństwa pieszych, itp.),
-bezwzględnym postrzeganiu zasad kwalifikacji pojazdów do ruchu drogowego,
-eliminacji ruchu drogowego o charakterze "tranzytowym" z centrum miast - budowa drogowych układów obwodowych.

Spośród czynników wpływających na pogorszenie stanu środowiska i oddziałujących na zdrowie ludzi wymienić należy: generowanie hałasu, emisję spalin, generowanie wibracji, wyłączanie gleb z użytkowania rolniczego i leśnego, wycinkę drzew, degradację walorów krajobrazowych, zagrożenia pożarowe, nadzwyczajne zagrożenia środowiska, zagrożenia wypadkowe dla ludzi i zwierząt, zaśmiecanie otoczenia dróg.

Do elementów środowiska szczególnie narażonych na zagrożenia należą: główne zbiorniki wód podziemnych, obszary chronione, obszary leśne, obszary rolnicze z glebami najwyższych klas wymagających szczególnej ochrony, tereny zabudowy mieszkaniowej w bezpośrednim sąsiedztwie dróg. W dziedzinie infrastruktury komunikacyjnej do inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi zalicza się autostrady i drogi ekspresowe, których otoczenie powinno być odpowiednio chronione.

Wśród najważniejszych przedsięwzięć przewidywanych do realizacji należy wymienić:
-autostrada A4, autostrada A1,
-Drogowa Trasa Średnicowa Katowice - Gliwice (w budowie),
-droga ekspresowa S1 na odcinku lotnisko Katowice w Pyrzowicach do granicy państwa,
-drogi: z Bielska Białej do Cieszyna i do Zwardonia,
-modernizacja dróg: Racibórz - Pszczyna (DK49); Katowice - Poznań (S43); Katowice - Kielce (S78), Częstochowa - Kielce, Częstochowa - Opole, Bielsko Biała - Kraków.

Transport kolejowy

Zgodnie z polityką transportową Państwa, przewiduje się, że transport kolejowy w perspektywie roku 2015 nie będzie rozwijał się w sposób intensywny, zwłaszcza w zakresie przewozu towarów. Jednak specyfika obszaru województwa śląskiego (duża koncentracja ruchu ulicznego i tranzytowego w miastach konurbacji górnośląskiej) skłania do podjęcia intensywnych i pilnych działań w kierunku zwiększenia udziału kolei w transporcie pasażerskim i transporcie towarów (w tym większe wykorzystanie Terminalu w Gliwicach dla transportu ładunków).

Zasadniczej poprawie jakościowej ulegnie krajowy i międzynarodowy ruch pasażerski. Wymieniony zostanie tabor kolejowy. Wprowadzenie szybkich pociągów, oprócz niewątpliwych korzyści w postaci zwiększenia ilości przewozów, poprawy bezpieczeństwa, stanu sanitarnego wokół torów i zmniejszenia hałasu, przyniesie skutki negatywne w postaci rozbudowy i izolowania torowisk i utrudnień z tym związanych.

Intensyfikacja przewozów pasażerskich przyczyni się do zmniejszenia ruchu drogowego, a w konsekwencji ograniczenia negatywnego oddziaływania transportu drogowego na środowisko. Rozkłady jazdy pociągów winny być dopasowane do rozkładów jazdy autobusów, co przyczyni się do częstszego wyboru takiego sposobu podróżowania.

Wśród najważniejszych przedsięwzięć należy wymienić:
-modernizację linii kolejowej E30 Drezno - Zgorzelec - Wrocław - Katowice - Kraków - Medyka - Lwów - Kijów - Moskwa,
-modernizację linii kolejowej E65 Gdynia - Warszawa - Katowice - Zebrzydowice - Ostrawa - Wiedeń.

Transport lotniczy

Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice w Pyrzowicach jest jednym z trzech portów lotniczych w Polsce rozbudowywanych dla ruchu międzynarodowego. Lotnisko podlega stałej modernizacji. Planowana jest rozbudowa płyty postoju samolotów i drogi startowej (do 3 600 m) wraz z rozbudową dróg kołowania samolotów. Do 2003 roku powinien powstać 1-szy moduł nowego terminalu pasażerskiego, o docelowej przepustowości 1,5 - 2,0 mln pasażerów rocznie. Badania wykazały, że istnieje potrzeba uruchomienia regularnych rejsów do wielu europejskich miast. W przyszłości port lotniczy będzie pełnił także znaczącą rolę w przewozach towarów, bowiem obsługuje on najbardziej uprzemysłowiony region w Polsce, jeden z najbardziej zurbanizowanych obszarów Europy.

Większość planowanych przedsięwzięć ma charakter inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska. Dlatego niezbędne jest stworzenie wizji perspektywicznego rozwoju portu lotniczego dla obszaru lotniska i terenów przyległych, którego nadrzędnym celem będzie ochrona walorów środowiska i zdrowia mieszkańców w otoczeniu portu. Obecnie podjęto działania w kierunku opracowania projektu pt. "Plan Generalny Lotniska Katowice w Pyrzowicach wraz z koncepcją struktury funkcjonalnej przestrzeni okołolotniskowej".

Do najważniejszych czynników zagrażających mieszkańcom i środowisku należeć będą: wzrost częstotliwości przelotów i spowodowany tym hałas i wibracje, rozbudowa infrastruktury oraz zwiększenie ruchu samochodowego wokół lotniska. Zatem, przy ocenie oddziaływania inwestycji na środowisko, szczególną uwagę należy zwrócić na sposoby zminimalizowania ich negatywnego wpływu.

Transport wodny

Obecnie mało wykorzystywanym, a stosunkowo mało uciążliwym dla środowiska jest transport wodny. W minimalnym stopniu wykorzystana jest jedyna w regionie droga wodna - Kanał Gliwicki, mający połączenie poprzez rzekę Odrę z portami zachodniej Europy. Przeszkodą jest brak drożności Odry w okresie niskich stanów wód. Pełne wykorzystanie Kanału Gliwickiego wymaga nie tylko udrożnienia rzeki Odry, ale także dostosowania śluz na Kanale do współczesnych gabarytów jednostek żeglugi śródlądowej, użytkowanych w Europie Zachodniej.

W perspektywie 2015 roku w ramach "Programu dla Odry - 2006" przewidziano m.in. pełną modernizację tej drogi wodnej, łącznie z modernizacją śluz.

Transport miejski

W województwie śląskim transport miejski o charakterze lokalnym koncentruje się głównie na terenie miast konurbacji górnośląskiej oraz innych dużych miast: Częstochowy, Bielska -Białej oraz okręgu rybnickiego.

Obecnie na trasy ruchu lokalnego nakłada się ruch tranzytowy wynikający z braku wyspecjalizowanych dróg obwodowych. W wielu miastach konurbacji górnośląskiej (zwłaszcza na drogach krajowych i wojewódzkich) i w innych większych miastach województwa śląskiego (w tym w Częstochowie i w Bielsku-Białej), występują przekroje dróg, gdzie natężenie ruchu przekracza obecnie 20 000 poj./dobę, bądź zbliża się do tej wielkości.

W perspektywie 2015 roku zasadniczymi celami w ruchu drogowym miast będzie skierowanie ruchu tranzytowego poza centra obszarów zurbanizowanych poprzez budowę obwodnic, poprawę stanu nawierzchni ulic i dróg lokalnych oraz stworzenie i utrzymanie sprawnego systemu transportu pasażerskiego. Poprawa stanu technicznego środków transportu publicznego, stosowanie alternatywnych paliw i energii elektrycznej do ich napędu, w istotny sposób zmniejszy negatywny wpływ na środowisko. Tam, gdzie pomimo podjęcia w/w działań nadal ruch uliczny będzie źródłem nadmiernego hałasu i zanieczyszczeń, będą podejmowane działania techniczne dotyczące zabezpieczeń ludności przed negatywnymi oddziaływaniami transportu miejskiego.

Do najważniejszych instrumentów kształtowania i realizacji polityki transportowej w miastach województwa należą:
-wyznaczanie stref dostępności dla samochodu (strefy niedostępne, strefy ruchu uspokojonego, itp.),
-ustalenie priorytetów dla komunikacji zbiorowej (ciągi pieszo - tramwajowe, wydzielone pasy autobusowe), parkingi,
-polityka cenowa w zakresie opłat parkingowych i opłat za korzystanie z komunikacji miejskiej,
-kształtowanie komunikacyjnych proekologicznych zachowań społecznych (korzystanie ze środków komunikacji zbiorowej),
-pozyskiwanie środków finansowych na inwestycje w dziedzinie infrastruktury transportu miejskiego,
-edukacja społeczności lokalnej w zakresie priorytetów rozwoju transportu publicznego.

Rozwój alternatywnych rodzajów transportu

Podstawowy udział w degradacji środowiska ma indywidualny pasażerski transport samochodowy. Dlatego oczekuje się, że jednym z głównych zadań będzie rozwój systemu transportu zbiorowego i ruchu rowerowego. Zagadnienie to nabiera szczególnego znaczenia, zwłaszcza na obszarze konurbacji górnośląskiej, a także w innych większych miastach (Bielsko - Biała, Częstochowa). Zatem, występuje potrzeba opracowania projektu wprowadzania alternatywnych rodzajów transportu. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj lokalny transport kolejowy, który w powiązaniu i skoordynowaniu ze sprawnym transportem tramwajowym, uzupełnionym ograniczonymi przewozami autobusowymi i systemem parkingów oraz ścieżek rowerowych, stanowić może doskonałą alternatywę dla transportu indywidualnego, zwłaszcza w dojazdach na średnich dystansach (do 60 km).

Planowane przekształcenia strukturalne i własnościowe w PKP polegające na wydzieleniu infrastruktury mogą stanowić dodatkowy impuls dla opracowania polityki i wdrożenia działań w tym zakresie. Niezbędne jest zorganizowanie procesów szerokiej rekonstrukcji infrastruktury tramwajowej w tym podnoszenie standardów sieci dla potrzeb tramwaju szybkiego.

Do elementów sieci drogowo - ulicznej zalicza się również system ścieżek rowerowych. Celem budowy sieci dróg rowerowych jest zapewnienie, każdemu chętnemu do korzystania z roweru, bezpiecznego poruszania się w dogodnych warunkach środowiskowych. Planowane ułatwienia dla ruchu rowerowego na obszarze konurbacji górnośląskiej, a także w śródmieściach większych miast poza konurbacją, wraz z zaplanowaną budową bogatej sieci wydzielonych dróg rowerowych, powinny zwiększać udział roweru w podróżach z obecnych (ok. 1,5%) do minimum 5% w 2015 r. Prognozowana wielkość ruchu rowerowego wynika z ograniczeń klimatycznych naszego kraju (minimalizacja tego ruchu w miesiącach jesienno-zimowych).

4.4.2. Przemysł

Ogólny cel długoterminowy dla przemysłu (do 2015 r.) w ramach "Programu ochrony środowiska":

Restrukturyzacja istniejących zakładów przemysłowych (zwłaszcza górnictwa i hutnictwa) oraz rozwój nowoczesnych innowacyjnych sektorów przemysłowych, pod warunkiem, że emisje zanieczyszczeń będą spełniały wymagania UE a budowa nowych zakładów będzie miała miejsce na ściśle wyznaczonych terenach

Wśród celów strategicznych w ramach jednego z sześciu priorytetów (wzrost innowacyjności i konkurencyjności gospodarki, w tym małych i średnich przedsiębiorstw) przyjęto: rozwijanie dziedziny badań naukowych oraz aplikacji nowych technologii. Realizacja tego celu przyczyni się do rozwoju przemysłów zaawansowanych technologicznie, powstania parków technologicznych oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw zwłaszcza zaawansowanych technologicznie.

Realizacja celu długoterminowego

Województwo śląskie jest najbardziej uprzemysłowionym regionem w Polsce. Najważniejszą rolę odgrywa nadal górnictwo węgla kamiennego (61 kopalń), przemysł hutniczy, energetyczny i chemiczny. Coraz większego znaczenia nabiera przemysł motoryzacyjny. Największa koncentracja zakładów przemysłowych (zwłaszcza przemysłu ciężkiego) występuje w środkowej części województwa (dawne woj. katowickie).

Restrukturyzacja przemysłu i rozwój nowych przemysłów

Obecnie, tradycyjne sektory (górnictwo i hutnictwo) poddane są głębokiej restrukturyzacji. Znaczna część zakładów (zwłaszcza kopalń) przestanie funkcjonować a te, które będą kontynuowały swą działalność, muszą przeprowadzić restrukturyzację organizacyjną i techniczną. Z punktu widzenia ochrony środowiska istotną rolę odgrywa restrukturyzacja techniczna.

W województwie śląskim, coraz większego znaczenia nabiera przemysł produkujący wyroby o dużym stopniu przetworzenia i myśli technologicznej. Dalszy szybki rozwój zaawansowanych technologii będzie wspierany przez środowiska naukowo-badawcze, które zajmują istotną pozycję w rozwoju naszego regionu. Niemniej jednak, niektóre państwowe jednostki badawczo-rozwojowe muszą być zrestrukturyzowane, tak aby mogły podołać nowym wyzwaniom. Główne działania (dok. Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego) będą zogniskowane m.in. na wykreowaniu regionalnych specjalności naukowych, wspieraniu zmian technologicznych w gospodarce komunalnej, transferze wiedzy i doświadczenia w zakresie procesów restrukturyzacji oraz w dziedzinie rozwoju technologicznego, stworzeniu warunków do powstawania parków technologicznych i centrów transferu technologii.

Takie podejście przyczyni się do rozwoju nowych przemysłów, przyjaznych środowisku i równocześnie podnoszących konkurencyjność regionu.

Już obecnie obserwuje się proces powstawania licznych małych przedsiębiorstw zaawansowanych technologicznie oraz rozwijania innowacyjnych projektów w takich dziedzinach jak: informatyka, nanotechnologie, kardiochirurgia, rewitalizacja środowiska.

Selektywny rozwój przemysłu

Obecnie w województwie śląskim występuje bardzo duże zróżnicowanie w rozmieszczeniu zakładów przemysłowych. Największa ich koncentracja występuje w środkowej części województwa, w regionie rybnickim oraz w Częstochowie i Bielsku - Białej. Kształtowanie stref i ośrodków koncentracji dużych obiektów i zakładów sfery produkcyjnej będzie jednym z celów rozwoju terenów przemysłowych w województwie. Przemysł powinien być rozwijany w ściśle określonych miejscach, tak aby chronić tereny rolnicze, cenne przyrodniczo i krajobrazowo. Z drugiej strony należy ograniczyć zbyt dużą presję przemysłu na środowisko w tych obszarach, gdzie aktualnie występuje duża koncentracja zakładów i stwierdza się przekroczenie niektórych standardów środowiskowych. Należy wykorzystywać tereny zdegradowane przez przemysł, dbając równocześnie o rewitalizację tych terenów i rozwój na nich przemysłów przyjaznych środowisku.

Korzystne warunki do rozwoju w północnej i południowej części województwa ma przemysł rolno-spożywczy. Obecnie wyraźną barierą rozwoju rolnictwa, zwłaszcza w północnej części województwa, jest dysproporcja pomiędzy możliwościami produkcyjnymi rolnictwa a zdolnościami przetwórstwa. Władze województwa wspólnie z samorządami lokalnymi powinny decydować o lokalizacjach zakładów oddziałujących na środowisko, już na etapie prac nad planem zagospodarowania przestrzennego województwa. Tworząc wizję rozwoju przestrzennego województwa wskazane jest, rezerwowanie pewnych miejsc na rozwój przemysłu.

W wielu miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego miast i gmin województwa śląskiego wyznaczone są tereny pod lokalizację nowych bądź rozbudowę istniejących dzielnic przemysłowo-składowych. Zapisy dotyczące sposobu zagospodarowania tych terenów i wyposażenia ich w urządzenia infrastruktury dokonywane są po uzgodnieniu ze służbami ochrony środowiska. Największe zainteresowanie wzbudzają wśród inwestorów obszary wysoko zurbanizowane, ze względu na istniejące warunki (dostępność komunikacyjna, infrastruktura techniczna, itd.). Rolą władz województwa i samorządów lokalnych będzie stwarzanie inwestorom przemysłowym atrakcyjnych i optymalnych warunków dla prowadzenia działalności oraz zachęcanie do lokalizacji działalności na terenach już uprzednio wykorzystywanych przemysłowo.

Odpowiednie gospodarowanie na obszarach przemysłowych

Nieco inne problemy i inne rozwiązania potrzebne są w skali pojedynczego zakładu a inne w skali całych obszarów przemysłowych. Tworzenie parków technologicznych pozwala na optymalne wykorzystanie przestrzeni (wspólna infrastruktura parkingowa, drogi, magazyny etc.), surowców (możliwość wykorzystania substancji wytwarzanych i zbędnych w jednym zakładzie do procesów prowadzonych w drugim). Poprzez staranne projektowanie możliwe jest minimalizowanie negatywnego wpływu na środowisko. Dla obszarów przemysłowych szczególnie znacząca jest możliwość współpracy pomiędzy poszczególnymi zakładami, pozwalająca na optymalizację podejmowanych działań (jeden odbiorca odpadów, wspólna oczyszczalnia ścieków, wspólne drogi dojazdowe, transport).

Odpowiedzialność za ochronę środowiska

Od zakładów przemysłowych, które nadal są źródłem poważnych zagrożeń dla środowiska, oczekuje się zwiększonej aktywności na rzecz jego ochrony. Ochrona ta nie może sprowadzać się tylko do naprawy już zaistniałych szkód i spełniania wymogów zdefiniowanych w pozwoleniach na korzystanie ze środowiska. Konieczne staje się przede wszystkim zapobieganie powstawaniu negatywnych oddziaływań czy szkód w środowisku, tzw. prewencja, zgodnie z polityka ekologiczną państwa i przepisami UE, w tym związanymi z wdrażaniem Dyrektywy IPPC.

Dotychczas działania na rzecz ochrony środowiska wymuszane były przez czynniki zewnętrzne: społeczeństwo, przepisy prawne, administrację publiczną zajmującą się ochroną środowiska, a także międzynarodowe otoczenie. Koncepcja zrównoważonego rozwoju stwarza podstawę do zmiany nastawienia przedsiębiorców do ochrony środowiska, polegającej na samodzielnym definiowaniu problemów i szukaniu (z wyprzedzeniem) środków zaradczych. Stąd powstała koncepcja zarządzania środowiskowego.

Cechą zarządzania środowiskowego jest włączenie środowiska i jego ochrony do celów strategicznych firmy i przypisanie tych zagadnień do kompetencji zarządu firmy. Idea ta jest realizowana poprzez wprowadzanie systemów zarządzania środowiskiem (np. programy "czystszej produkcji", normy ISO 14 000, itp.). W województwie powinny być prowadzone działania inspirujące firmy do starań o wprowadzenie systemu zarządzania środowiskowego, wskazujące na niewątpliwe korzyści wynikające z jego wprowadzenia.

Współpraca

Zrównoważony rozwój przemysłu może być realizowany poprzez dobrowolną współpracę pomiędzy administracją rządową i przedsiębiorstwami przemysłowymi. Jak dotąd, relacje zakładów przemysłowych z instytucjami rządowymi (Urząd Wojewódzki, IOŚ) wynikały głównie z mocy prawa. Tradycyjne środki typu administracyjno-prawnego wykazują ograniczoną skuteczność. Zatem w najbliższych latach obydwie strony będą zainteresowane, aby te relacje wspierać współpracą i otwartą wymianą informacji. Pomocne w tym zakresie byłoby utworzenie Platformy Współpracy (na wzór Holandii). Takie podejście umożliwi zakładom podejmowanie działań opartych o ich większą dobrowolność i aktywność. Władze województwa będą zachęcały zakłady do wdrażania systemów zarządzania środowiskiem, a zakłady, które rozpoczną nad nimi pracę, mogą oczekiwać wsparcia i bardziej elastycznego podejścia do zagadnienia pozwoleń. Wsparcie będzie polegało na popieraniu starań tych zakładów przy ubieganiu się o pomoc finansową na realizację zadań ekologicznych z Wojewódzkiego i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Jednocześnie inwestycje te będą traktowane jako priorytety wojewódzkie w zakresie ochrony środowiska.

Wiele zakładów w województwie śląskim to zakłady średnie i małe. Zakłady te będą obiektem większego zainteresowania, w celu lepszego rozeznania ich problemów i udzielenia pomocy w poszukiwaniu sposobów rozwiązania tych problemów.

4.4.3. Rolnictwo i rozwój terenów wiejskich

Ogólny cel długoterminowy środowiska dla rolnictwa i rozwoju terenów wiejskich (do 2015 r.) w ramach "Programu ochrony środowiska":

Dostosowanie struktur obszarów wiejskich do warunków integracji z UE z uwzględnieniem charakteru regionalnego produkcji rolniczej, minimalizacja wpływu gospodarki rolnej na środowisko i rozwój infrastruktury ochrony środowiska obszarów wiejskich.

Kształtowanie ośrodków wiejskich oraz modernizacja sektora rolno-spożywczego - to jeden z celów strategicznych rozwoju województwa śląskiego (dok. "Strategia ...."). Przeobrażenia tego sektora stworzą nowe możliwości rozwojowe gospodarstw rolnych. Nowa strategia rozwoju obszarów wiejskich powinna polegać na ich wielofunkcyjnym rozwoju, którego podstawowym celem powinno być tworzenie nowych miejsc pracy, zarówno w sferze związanej z rolnictwem (usługi, agroturystyka) jak i pozarolniczej (aktywizacja terenów wiejskich). Istotne znaczenie będzie miało wprowadzanie instrumentów finansowych i prawnych ochrony środowiska w rolnictwie (programy rolno-środowiskowe, inwestycje prowadzone na rzecz ochrony środowiska na obszarach wiejskich, zalesienia i zadrzewienia obszarów rolniczych, systemy małej retencji). Procesy dostosowawcze związane z restrukturyzacją rolnictwa będą częściowo finansowane z funduszy UE.

Realizacja celu długoterminowego

Użytki rolne w województwie śląskim stanowią 50,4% powierzchni ogólnej województwa, w tym grunty orne stanowią 73,8%. Przeciętna powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego w województwie śląskim wynosi 3,7 ha (przy przeciętnej krajowej - 7,0 ha), a ich udział w ogólnej powierzchni użytków rolnych wynosi aż 79,0%, co świadczy o dużym rozdrobnieniu gospodarstw (9 pozycja w Polsce). Największe rozdrobnienie gospodarstw występuje w południowej części województwa. Łączna liczba indywidualnych gospodarstw rolnych wynosi 110,9 tys. z czego 80,6% posiada powierzchnię od 1 do 5 ha.

Modernizacja gospodarstw rolnych

Gospodarstwa obecnej wielkości i stosowanego sposobu gospodarowania, nie zapewnią rolnikom wystarczających dochodów. Integracja z UE wymagać będzie innych sposobów gospodarowania, związanych nie tylko z powiększaniem areału gospodarstw rolnych, ale także z nawiązaniem ścisłej współpracy między małymi gospodarstwami.

Analiza obecnych tendencji zmiany struktury agrarnej wskazuje na znaczne trudności w sformułowaniu strategii w tym zakresie. Niemniej jednak, przewiduje się, że do 2015 roku średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego wzrośnie do 8 ha użytków rolnych. Zmniejszy się także rozproszenie gruntów w gospodarstwach. Za optymalne w północnej części województwa śląskiego będzie uważane gospodarstwo rodzinne o powierzchni ok. 20 ha, przy czym prawdopodobnie będą powstawały także silne ekonomicznie, duże gospodarstwa rodzinne o powierzchni ok. 100 ha. Nastąpi także proces tworzenia przez spółki pracownicze i zespoły producenckie - gospodarstw w zwartych kompleksach obszarowych do areału 250 ha. Szansą ww. gospodarstw będzie optymalizacja produkcji rolnej, w tym również produkcja żywności metodami ekologicznymi, integrowanymi i innymi - stosującymi zasady wynikające z kodeksu dobrej praktyki rolniczej. Właściciele gospodarstw wchłoniętych przez rozwijające się gospodarstwa, muszą zmienić zawód. Przewiduje się utworzenie w obszarach wiejskich nowych, nierolniczych miejsc pracy. Nowotworzone miejsca pracy będą komplementarne ze strategią rozwoju gospodarczego danej gminy i województwa. Szansą może być np. rozwój szkółkarstwa, sadownictwa, produkcja biomasy surowcowej i energetycznej czy przetwórstwa w oparciu o bazę surowców lokalnych. Znaczna część gospodarstw musi, oprócz dochodów z rolnictwa, uzyskać dochody z innych źródeł (turystyka/ agroturystyka, infrastruktura wsi, mała i średnia przedsiębiorczość).

Z przyrodniczego punktu widzenia, dużą wartość ma zachowanie zróżnicowania biologicznego oraz obecnych małoskalowych form dominujących w krajobrazie. Zatem w województwie śląskim, oprócz powiększania gospodarstw, należy także wziąć pod uwagę tradycyjny system gospodarowania na małą skalę. Rolnicy gmin Jury Krakowsko-Częstochowskiej oraz gmin górskich będą zachęcani do kontynuowania obecnych metod gospodarowania, co pozwoli na zachowanie specyfiki krajobrazu wsi polskiej.

Aby gospodarstwa małe mogły wytrzymać konkurencję silnych ekonomicznie dużych gospodarstw, muszą być prowadzone w sposób nowoczesny, przy uwzględnieniu dobrej współpracy między nimi. W strukturze współpracy, właściciele tych gospodarstw muszą określić system wspólnego używania maszyn, urządzeń oraz organizacji rynku zbytu. Taki sposób gospodarowania będzie bardziej efektywny niż tradycyjne metody, a zachowanie tych gospodarstw będzie ważnym zadaniem, zwłaszcza dla obszarów chronionego krajobrazu, lub obszarów wrażliwych ekologicznie.

Tempo przeobrażeń w rolnictwie będzie zależeć od wielu czynników, np.:
-pomocy Państwa, poprzez stosowanie preferencyjnych kredytów na: zakup ziemi w celu powiększania gospodarstw, tworzenie zespołów produkcyjnych, inwestycje przetwórstwa rolno-spożywczego na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich, inwestycje budowlane (gospodarstwa fermowe), inwestycje agroturystyczne,
-zaangażowania samorządów i społeczności lokalnej w realizację strategii rozwoju rolnictwa w województwie śląskim.

Nowoczesne metody prowadzenia gospodarstw

Rozwój każdej branży rolnictwa ma bezpośredni wpływ na stan środowiska naturalnego. W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej istnieje konieczność przystosowania naszego rolnictwa do wymagań integracji europejskiej, zachowując w jak największym stopniu specyfikę krajobrazu wsi polskiej (patrz powyżej). W gospodarstwach dużych dominować będzie produkcja zbóż konsumpcyjnych, ziemniaków oraz produkcja bydła mlecznego i opasowego. W gospodarstwach mniejszych i małych nastąpi m.in. rozwój ogrodnictwa, szkółkarstwa, drobiarstwa, hodowli zachowawczej.

Zostaną wprowadzone zasady kodeksu dobrej praktyki rolniczej. Integrowana produkcja i obowiązek atestacji sprzętu ochrony roślin oraz kontrola stosowania środków ochrony roślin (przestrzeganie okresu karencji i prewencji) przyczynią się do zapewnienia zrównoważonego rozwoju rolnictwa.

Rozwój rolnictwa ekologicznego

W rolnictwie ekologicznym duże znaczenie odgrywa wykorzystanie naturalnych uwarunkowań środowiska i możliwie maksymalne zbliżenie do naturalnych metod produkcji. Województwo śląskie, posiadające obszary nie zanieczyszczone w północnej i południowej części województwa i wieloletnie doświadczenia w stosowaniu tradycyjnych metod gospodarowania, ma bardzo dobre warunki wyjściowe do rozwoju rolnictwa ekologicznego.

W nadchodzących latach wiele gospodarstw zmieni metodę swej produkcji w kierunku rolnictwa ekologicznego, które ma większą szansę zbytu swoich produktów w krajach UE, niż gospodarstwa duże, zużywające znaczne ilości nawozów i środków ochrony roślin. Aby tak się stało, należy przewidzieć rekompensaty dla rolników z tytułu strat w ich dochodach, wynikających z inwestycji ponoszonych w okresie dostosowywania gospodarstw do produkcji ekologicznej. Istnieje także konieczność wprowadzenia uregulowań prawnych statusu rolnictwa ekologicznego i całego systemu certyfikacji. Aby wspomóc rozwój tej nowej formy rolnictwa, musi być zorganizowana sieć dystrybucji żywności ekologicznej. Zharmonizowanie rolnictwa ekologicznego z przyjaznym dla środowiska przetwórstwem będzie ważnym czynnikiem podnoszenia efektywności samego rolnictwa. Pełniejsze wykorzystanie warunków przyrodniczych, ekonomicznych czy kulturowych nastąpi poprzez aktywizację zawodową ludności wiejskiej. Rozwój gospodarstw ekologicznych powinien być stymulowany i wspierany przez państwo, w szczególności na terenach cennych przyrodniczo.

W oparciu o lokalną bazę surowcową dojdzie do rozwoju przemysłu rolno-spożywczego. W zakładach przetwórczych wszystkich branż będą wprowadzane nowe, przyjazne środowisku technologie (energo- i wodooszczędne), co wpłynie na zmniejszenie presji na środowisko.

Rozwój sektora usług

Na terenach użytkowanych rolniczo już dziś zarysowuje się tendencja przenoszenia zatrudnienia z sektora rolniczego do sektora usług. Przejmowanie przez tradycyjną wieś nowych funkcji jest procesem złożonym i długotrwałym. Dla wielu mieszkańców wsi zostaną stworzone warunki do pracy w innych zawodach nierolniczych. Obok rozwoju przetwórstwa surowców rolnych zakłada się wzrost znaczenia sektora usług. Kluczem do podniesienia znaczenia usług będzie świadoma polityka pro-dochodowa w sektorze rolniczym, co zwiększy możliwości nabywcze mieszkańców wsi.

Władze województwa wspierać będą procesy kształcenia, zdobywania nowych kwalifikacji w celu rozwoju postaw przedsiębiorczych. Wspomagać będą władze lokalne w popieraniu przedsiębiorców oraz w tworzeniu lokalnych inkubatorów przedsiębiorczości.

W "Strategii rozwoju województwa śląskiego" jako podstawowe kierunki kształtowania ośrodków wiejskich przyjęto m. in. rozwój rynku usług i budowę wielofunkcyjnych ośrodków usługowych na obszarach wiejskich oraz promowanie różnorodności produkcji. Należy jednak pamiętać o tym, ze tworzenie nowych miejsc pracy na terenach wiejskich nie może odbywać się kosztem środowiska.

Rozwój infrastruktury technicznej

Rozwój rolnictwa i poprawa jakości życia mieszkańców wsi, przy równoczesnej ochronie środowiska, wymaga stworzenia właściwej infrastruktury technicznej, zwłaszcza kanalizacji i oczyszczalni ścieków, obiektów gospodarki odpadami, telefonizacji, gazyfikacji, poprawie stanu dróg, re-elektryfikacji, sieci wodociągowej. Pilną potrzebą jest zwiększenie tempa odbudowy i modernizacji zdekapitalizowanych urządzeń melioracyjnych. Duże braki w infrastrukturze występują na obszarze gmin położonych w południowej i północnej części województwa. Jednak gminy nie zrealizują koniecznych inwestycji bez silnego wsparcia funduszami unijnymi i budżetowymi. Poprzez rozwój i modernizację infrastruktury technicznej wsi, zostaną stworzone korzystne warunki dla inwestycji, zwłaszcza wśród potencjalnych inwestorów zagranicznych, a obszary wiejskie staną się bardziej atrakcyjne dla rozwoju turystyki, w tym agroturystyki w powiązaniu z gospodarstwami ekologicznymi.

Ośrodki wiejskie i rozproszenie zabudowy

W oparciu o przeprowadzone studia w zakresie zagadnień gospodarczych, demograficznych i osadniczych należy stwierdzić, że obecnie następuje wzmożona aktywizacja pozarolnicza obszarów wiejskich kosztem obszarów miejskich. Świadczą o tym następujące zjawiska:
-postępujący, zwłaszcza w ostatnich 5 latach spadek liczby ludności miast, przy wzrastającej od 1994 roku migracji na obszary wiejskie,
-znacznie wyższa aktywność budownictwa na terenach wiejskich i w otoczeniu miast,
-dynamiczny rozwój różnych form aktywności gospodarczej na obszarach wiejskich.

Zjawiska te występują na całym obszarze województwa, przynosząc szereg negatywnych skutków, z których do najważniejszych należą:
-chaotyczna zabudowa stref podmiejskich i obszarów wiejskich, zwłaszcza wzdłuż głównych tras komunikacyjnych,
-chaos przestrzenny i rozproszenie zabudowy powodujące obniżenie walorów krajobrazowych,
-rozdrobnienie własności gruntów i zanik ich funkcji rolniczych,
-zanieczyszczenie środowiska spowodowane brakiem odpowiedniej infrastruktury na obszarach o rozproszonej zabudowie,
-wzmożony transport towarów i osób w relacji wieś - miasto, a w konsekwencji narastanie problemów komunikacyjnych.

Zasadniczym celem polityki gospodarki przestrzennej w skali województwa na obszarach wiejskich będzie zatrzymanie procesu narastania chaosu przestrzennego i gospodarczego, który zaciera dotychczasową różnicę między miastem a wsią oraz różnorodność i specyfikę poszczególnych obszarów województwa. Przy realizacji tego celu przyjęto następujące kierunki działań:
-zachowanie i odbudowa specyficznych cech przyrody i kultury oraz unikatowych walorów poszczególnych obszarów województwa jako wartości ekonomicznej i nienaruszalnej podstawy harmonijnego rozwoju,
-przywrócenie wsi roli producenta żywności oraz roli zaplecza rekreacyjnego, w oparciu o zachowanie zasobów przyrody i odrębnych walorów wsi.

Rozwój systemu edukacji ekologicznej

Stosunek do problemów ochrony środowiska naturalnego zależy od stanu świadomości rolników, który to stan w znacznej mierze zależy od ich przygotowania zawodowego. Obecnie struktura przygotowania zawodowego rolników jest niekorzystna; ok. 3/4 rolników posiada wykształcenie podstawowe i zawodowe. W nadchodzących latach będzie następował rozwój szkolnictwa średniego szczebla i stopniowa likwidacja zasadniczych szkół rolniczych. W szkołach średnich będą wprowadzane kierunki kształcenia, wynikające z potrzeb gospodarki żywnościowej. Ponadto będą się rozwijały jednostki specjalistyczne prowadzące doradztwo rolniczo-ekonomiczne, które wspólnie z samorządami lokalnymi, przy wsparciu władz województwa i innych instytucji będą rozszerzały działalność edukacyjną rolników w zakresie pro-środowiskowych zachowań: optymalnego stosowania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin, rolnictwa ekologicznego, agroturystyki, oszczędnego korzystania z zasobów, minimalizacji odpadów, segregacji odpadów, itp.

Ważnym czynnikiem skutecznego wdrażania działań, które będą wyszczególnione w rozdziale 6, będzie stała i pełna informacja o zaawansowaniu wdrożenia niniejszego "Programu Ochrony Środowiska".

4.4.4. Turystyka i rekreacja

Ogólny cel długoterminowy dla turystyki i rekreacji (do 2015 r.) w ramach "Programu ochrony środowiska".:

Podniesienie atrakcyjności turystycznej regionu poprzez optymalne wykorzystanie jego atutów przyrodniczych i kulturowych przy pełnej ich ochronie oraz rozwój komfortowego zaplecza turystycznego i rekreacyjnego w warunkach pełnej zgodności z wymogami ochrony środowiska.

W Strategii rozwoju województwa śląskiego znaczną uwagę zwrócono na zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu oraz poprawę jakości życia mieszkańców poprzez stworzenie odpowiedniego zaplecza i atrakcyjnej oferty spędzania wolnego czasu. Wśród kierunków działań wymieniono m.in.:
-stworzenie regionalnej sieci ośrodków turystyki i rekreacji,
-renowację i utworzenie systemów szlaków pieszych,
-turystyczno-rekreacyjne zagospodarowanie zbiorników wodnych,
-wspieranie budowy rekreacyjnych tras rowerowych i konnych,
-waloryzację turystyczną regionu jako podstawę zbudowania nowoczesnej oferty turystycznej,
-wspieranie rozwoju agroturystyki.

Planowane w Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego kierunki działań w ramach celu strategicznego "zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu" muszą brać pod uwagę wymagania ochrony środowiska

Realizacja celu długoterminowego

Województwo śląskie ma silne atuty z punktu widzenia szans rozwoju turystyki i rekreacji wbrew obiegowym opiniom określającym region jako krainę węgla i stali. Przesądza o tym bogactwo krajobrazu, środowiska naturalnego oraz różnorodność i oryginalność kulturowa regionu.

Kluczowymi obszarami, na których rozwój turystyki i rekreacji jest szczególnie uzasadniony są:
-Jura Krakowsko-Częstochowska,
-Subregion Częstochowski obejmujący samo miasto i okolice,
-obszar dawnej Puszczy Górnośląskiej, tj. lasy lublinieckie, lasy pszczyńsko-kobiórskie, Park Krajobrazowy "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich",
-Beskidy,
-atrakcyjne miasta o bogatych tradycjach historycznych oraz z zabytkami techniki (Katowice, Mysłowice, Gliwice, Tarnowskie Góry, Mikołów, Pszczyna, Rybnik, Bielsko-Biała, Częstochowa, Cieszyn, Żywiec, Racibórz, itp.).

W procesach integracji europejskiej koniecznością staje się przebudowa gospodarki turystycznej. W układzie regionalnym powinna ona spełniać rolę czynnika wzrostu i pełnić funkcję instrumentu wspomagającego restrukturyzację, przemiany społeczno-gospodarcze i awans ekonomiczny terenów wiejskich.

W porównaniu z przemysłem turystyka jest mniej kapitałochłonna, a inwestycje turystyczne szybciej przynoszą efekty ekonomiczne, zatrudnieniowe i dochodowe. Turystyka wywołuje również zmiany wtórne w postaci zmian struktury branżowej poprzez pobudzenie rozwoju usług i handlu.

Zasadą podstawową w planowaniu rozwoju turystyki jest partycypacja ludności miejscowej we wszystkich przedsięwzięciach związanych z rozwojem turystyki na danym obszarze, a oferta turystyczna powinna opierać się na miejscowym potencjale rozwojowym, tj. na miejscowych zasobach naturalnych, ludzkich i materialnych. Stąd niezmiernie ważne jest uwzględnienie wewnętrznych preferencji władz samorządowych i społeczności lokalnych, które niekiedy mogą być sprzeczne z oczekiwaniami turystów.

Rozwój turystyki sprzyja rozwojowi innych dziedzin życia gospodarczo-społecznego, a tym samym następuje wzrost zatrudnienia i przychodów mieszkańców. Podobne trendy występują także w przypadku rozwoju rekreacji. Zapotrzebowanie na miejsca wyposażone w obiekty służące rekreacji będzie coraz większe w związku ze wzrostem zamożności mieszkańców, wzrastającymi potrzebami aktywnego wypoczynku, jak też usprawnieniem transportu.

W najbliższych latach jednym z bardzo ważnych czynników decydujących o poziomie życia właścicieli małych gospodarstw, którzy zmuszeni będą do poszukiwania alternatywnych źródeł przychodów, będzie rozwój turystyki, a zwłaszcza agroturystyki.

Wzmożony ruch turystyczny i rekreacyjny często wywiera negatywny wpływ na środowisko. Wynika to zarówno ze zwiększonego ruchu samochodowego, jak i z aktualnie funkcjonującego zaplecza rekreacyjno-turystycznego, które często nie spełnia wymagań ochrony środowiska. Zatem, rozbudowa i modernizacja obiektów przebiegać będzie w oparciu o rygorystyczne respektowanie norm zanieczyszczenia środowiska i uciążliwości dla otoczenia.

Wspieranie turystyki przyjaznej środowisku

Specyfika obszaru południowej i północnej części województwa śląskiego sprzyja rozwojowi turystyki bezpośrednio powiązanej z wykorzystaniem terenów cennych przyrodniczo. Również środkowa część województwa posiada możliwości rozwoju turystyki, zwłaszcza weekendowej. W województwie istnieje możliwość uprawiania takich sportów jak żeglarstwo i kajakarstwo na terenach, które posiadają sztuczne zbiorniki wodne (Poraj, Blachownia, Dzierżno, zbiornik Rybnicki, Pławniowice, Pogoria, Chechło i Przeczyce, jezioro Żywieckie, jezioro Międzybrodzkie). Bardzo dobre warunki do rozwoju wspinaczki skałkowej występują w wielu miejscowościach na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Ponadto, speleolodzy mogą spędzać swój czas, mając do dyspozycji jaskinie (Wierna, Wiercica, Studnisko, Koralowa). Atrakcją turystyczną Beskidów jest turystyka górska - latem i narciarska - zimą, ale coraz większą popularnością cieszą się tu także sporty wodne, jeździectwo, wędkarstwo, łowiectwo oraz sporty lotnicze - szybownictwo, lotniarstwo, paralotniarstwo. Cały obszar województwa śląskiego sprzyja rozwojowi turystyki pieszej i rowerowej.

Uzupełnieniem atrakcyjności terenu mogą być zbiorniki realizowane w ramach programu małej retencji. Zbiorniki te, mające istotne znaczenie dla poprawy stosunków wodnych, w tym ochrony przed powodzią, stanowią znaczący element ochrony przeciwpożarowej w lasach. Mogą ponadto być wykorzystane jako element zagospodarowania turystycznego, np. kąpieliska, rozwoju wędkarstwa.

Jak już wcześniej zostało podkreślone, spadek zatrudnienia w sektorze rolniczym przyczynia się do rozwoju agroturystyki, która powinna być wspierana na wszystkich szczeblach samorządu, gdyż pozwala na gospodarcze wzmocnienie wybranych obszarów, nie powodując negatywnego oddziaływania na środowisko. Dosyć dynamicznie rozwijająca się w pewnych częściach województwa sieć gospodarstw agroturystycznych pozwoli na rozproszenie ruchu turystycznego.

Na terenie województwa śląskiego znajduje się wiele znakowanych pieszych szlaków turystycznych oraz tras i ścieżek rowerowych.

Projektowana Śląska Sieć Tras Rowerowych łączyć będzie istniejące i projektowane trasy rowerowe w miastach i gminach oraz turystyczne trasy rowerowe regionu. Trasy rowerowe w miastach tworzyć będą sieć miejską i podmiejską, która będzie się pokrywać z fragmentami sieci turystycznej wyznaczonej na terenie gminy obsługującej podróże rekreacyjne mieszkańców w strefach podmiejskich. Trasy turystyczne - specjalnie oznakowane - będą prowadzone przez atrakcyjne turystycznie rejony, miejscowości o walorach wypoczynkowych i turystyczno-krajoznawczych oraz o znaczeniu zabytkowym. W połączeniu z innymi środkami transportu (np. podróże typu kolej - rower, samochód - rower) trasy te umożliwią odwiedzenie wszystkich największych zabytków regionu, np. Zamek w Będzinie, Pałac w Pszczynie, średniowieczne kościółki drewniane, parki krajobrazowe itp.

Wycieczki rowerowe po Polsce i Europie są coraz popularniejszą formą turystyki i czynnego wypoczynku. Dobrze przygotowana sieć tras rowerowych w połączeniu z siecią gastronomiczną i usługową (punkty naprawy rowerów, parkingi dla rowerów itp.) stanie się ogromną zachętą do odwiedzenia Województwa. Da to określone korzyści ekonomiczne i może się także przyczynić do spadku bezrobocia poprzez tworzenie nowych miejsc pracy dla obsługi turystów.

Władze wojewódzkie będą wspierały budowę sieci ścieżek rowerowych i szlaków turystycznych pomiędzy gospodarstwami agroturystycznymi, aby w ten sposób uatrakcyjnić tę formę turystyki. Sami rolnicy coraz częściej zrzeszają się w celu podejmowania wspólnych działań - powstają regionalne zrzeszenia kwaterodawców. Znaczną rolę w kreowaniu agroturystyki mogą odegrać ośrodki doradztwa rolniczego, które wspólnie z władzami wojewódzkimi będą promowały takie formy aktywności poprzez np. przekazywanie wiedzy nt. tworzenia gospodarstw agroturystycznych, drukowanie materiałów informacyjnych o możliwościach skorzystania z gospodarstw agroturystycznych w województwie.

Na obszarze konurbacji górnośląskiej rozwijać się będzie turystyka miejsko - przemysłowa oraz turystyka weekendowa w oparciu o istniejące i planowane szlaki piesze i rowerowe. Czynnikiem wspomagającym ten rozwój jest obecność dużych kompleksów leśnych i wspomnianych sztucznych zbiorników wodnych położonych blisko dużych ośrodków miejskich. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom mieszkańców, zwłaszcza miast konurbacji górnośląskiej, działania władz wojewódzkich i lokalnych będą ukierunkowane na tworzenie terenów rekreacyjnych blisko miejsca zamieszkania.

Wiele obszarów o atrakcyjnych walorach turystycznych czeka na odpowiednie zagospodarowanie i promocję. Ich rozwój przyczyni się do odciążenia tych terenów, które w chwili obecnej są nadmiernie eksploatowane. Z zagospodarowania turystycznego nadal będą wyłączone zbiorniki funkcjonujące w systemie zaopatrzenia w wodę pitną, tj. zb. Goczałkowice, Dziećkowice, Kozłowa Góra, Wapienica i Czaniec.

Rozwój infrastruktury turystycznej

Wzrost znaczenia turystyki wiąże się z koniecznością rozwoju infrastruktury technicznej. W przypadku agroturystyki inwestycje te będą miały nieznaczny wpływ na środowisko, podczas gdy w innych przypadkach spowodują w nim istotne zmiany. Dlatego też władze wojewódzkie i lokalne powinny stosować zasadę: im teren cenniejszy przyrodniczo, tym słabsza jego dostępność inwestycyjna.

Turystyka stanowi ekonomiczną siłę rozwoju regionu, jednak władze, zdając sobie sprawę z jej negatywnego wpływu na środowisko, będą podejmowały działania mające na celu ograniczenie rozproszenia zabudowy letniskowej, likwidację chaosu budowlanego (w budownictwie promowanie stylu danego regionu), kontrolowanie obiektów rekreacyjno - turystycznych w zakresie spełnienia wymagań ochrony środowiska. Istotne jest wprowadzanie zarządzania środowiskowego w tym sektorze gospodarki. Inwestorzy powinni być zachęcani do podejmowania działań mających na celu oszczędność surowców naturalnych, materiałów stosowanych do budowy. Badania wskazują, że w czasie wypoczynku ludzie produkują większe ilości odpadów i zużywają większe ilości wody i energii dlatego też niezbędne jest promowanie działań proekologicznych w celu zmniejszenia negatywnego oddziaływania na środowisko.

W planowanych działaniach bardzo istotne znaczenie mają plany zagospodarowania przestrzennego, które winny ukierunkowywać działania podejmowane w przyszłości. Jako, że w większości decyzje lokalizacyjne wydają władze lokalne, rolą województwa będzie stymulowanie władz lokalnych do podejmowania właściwych decyzji. Niezbędny będzie również rozwój infrastruktury stanowiącej zaplecze dla różnych form turystyki i rekreacji tj. parkingi, kampingi etc. jak również poprawa infrastruktury niezbędnej dla turystyki transgranicznej (np. w regionie Śląska Cieszyńskiego, w ramach obszaru "Beskidy bez granic").

Ograniczona dostępność terenów cennych przyrodniczo

Obszary atrakcyjne turystycznie są prawie zawsze terenami o wysokich walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Coraz więcej ludzi pragnie odwiedzać parki narodowe, rezerwaty przyrody etc. Ta tendencja może stanowić istotne zagrożenie dla środowiska naturalnego, w tym obszarów szczególnie chronionych. Z tego powodu, rozwój turystyki i rekreacji musi być postrzegany w relacji do ochrony przyrody i krajobrazu. Należy rozważyć możliwość wprowadzenia opłaty za wstęp na tereny najbardziej cenne przyrodniczo (rezerwaty, parki narodowe), co ułatwi kontrolę tego ruchu, a zebrane środki finansowe - wspomogą działania konserwacyjne. Zatem dostęp do terenów cennych przyrodniczo będzie się odbywał w sposób selektywny tak, aby te obszary były nie tylko elementami struktury terenów chronionych, lecz również miejscami o ściśle zdefiniowanej funkcji turystycznej, funkcjonującej bezpiecznie ze środowiskiem. Nie zagospodarowane przestrzenie będą chronione przed zainwestowaniem turystycznym; poprzez ograniczenie zabudowy, ustalenie krańcowych możliwości zainwestowania terenu. Parki krajobrazowe i inne obszary chronione powinny mieć wyznaczone strefy o różnym stopniu dostępności publicznej.

Na terenach o umiarkowanej dostępności powstaną obiekty rekreacyjne i turystyki kwalifikowanej, takie jak: trasy rowerowe, dydaktyczne ścieżki przyrodnicze i historyczne, znakowane szlaki piesze i narciarskie, parkingi leśne i rekreacyjne, punkty widokowe, itp. Ich realizacja musi iść w parze z pewnymi ograniczeniami w planowaniu miejscowym niektórych sposobów użytkowania terenu, a także z likwidacją tzw. "dzikiego zagospodarowania", będącego zagrożeniem dla środowiska, tradycji architektonicznych i krajobrazu kulturowego. Powyższe zagadnienie ma szczególne znaczenie na obszarze południowych gmin województwa, gdzie znajdują się trzy parki krajobrazowe o charakterze górskim oraz na obszarze Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Domki letniskowe powstające na wykupywanych gruntach prywatnych oraz będących własnością gmin, bardzo często zakłócają walory krajobrazowe i negatywnie wpływają na środowisko. Stąd istotna rola planów zagospodarowania przestrzennego, które powinny pełnić rolę instrumentu w prawidłowym zagospodarowaniu przestrzeni.

Rozwój motoryzacji powoduje spadek znaczenia odległości, dlatego też władze lokalne będą zapobiegały budowie i udostępnianiu dróg, które stanowiłyby łatwy dostęp do miejsc cennych przyrodniczo. W takim przypadku proponowane będą alternatywne formy transportu, takie jak bryczki, rowery, kolejki elektryczne, itp. Innym rozwiązaniem jest proponowanie alternatywnych dróg dojazdowych i właściwa informacja turystyczna (np. dot. muzeów historii rozwoju przemysłu - stworzenie sieci ), co pozwala na rozproszenie ruchu samochodowego.

Konieczne jest informowanie odwiedzających w zakresie ich praw i zakazów obowiązujących na danym obszarze oraz kształtowanie świadomości i zachowań proekologicznych nie tylko wśród odwiedzających miejsca cenne przyrodniczo, ale już na poziomie edukacji szkolnej.

Odpowiednia procedura lokalizacyjna powinna stanowić ochronę przed przeinwestowaniem terenów cennych przyrodniczo.

4.4.5. Rozwój terenów miejskich

Ogólny cel długoterminowy środowiska dla rozwoju terenów miejskich(do 2015 r.) w ramach "Programu ochrony środowiska":

Podniesienie jakości życia mieszkańców miast, poprawa estetyki obszarów zurbanizowanych poprzez przebudowę starych dzielnic zdegradowanych oraz rewitalizację terenów poprzemysłowych i pogórniczych.

Podniesienie jakości życia mieszkańców miast jest jednym z głównych kierunków działań zaproponowanych w strategii rozwoju województwa w ramach 3 celów strategicznych:
-rewitalizacja terenów poprzemysłowych oraz pogórniczych,
-zagospodarowanie centrów miast
-przebudowa starych dzielnic zdegradowanych i przeludnionych.

Realizacja długoterminowego celu

Planowanie rozwoju miast

W zakresie planowania większość działań powinna być skierowana na modernizację i rozbudowę ośrodków miejskich.

Dla uzyskania i zachowania ładu przestrzennego będą podjęte działania przeciwdziałające rozpraszaniu budownictwa, takie jak: intensyfikacja wykorzystania terenów mieszkaniowych w ramach istniejącego zainwestowania oraz rozszerzanie terenów mieszkaniowych poza obszar zwartej zabudowy miejscowości, w pierwszej kolejności na tereny już silnie obciążone zabudową rozproszoną. Będzie to sprzyjało optymalnemu wykorzystaniu infrastruktury technicznej, zminimalizowaniu ruchu ulicznego i zachowaniu podmiejskich terenów aktywnych ekologicznie i atrakcyjnych wypoczynkowo.

Jednym z ważniejszych zadań w obszarze planowania i rozwoju miast jest uporządkowanie stanów własnościowych, głównie w ich centrach. Planowaniu terenów i stref zielonych towarzyszyć powinny zabiegi zmierzające do ochrony i rewaloryzacji zabytkowej zabudowy. Dotyczy to wszystkich typów obiektów, w tym również zabytków architektury przemysłowej. Nowe obiekty użyteczności publicznej należy sytuować zgodnie z prawnie wyznaczonymi warunkami lokalizacyjnymi, mając na uwadze ich dostępność komunikacyjną. Przebudowie układów komunikacyjnych towarzyszyć powinno wyznaczanie obszarów wyłączonych z ruchu i z ruchem ograniczonym oraz szlaków rowerowych o wydzielonych pasach ruchu, o czym wspomniano przy opisie zagadnienia systemu transportowego oraz turystyki i rekreacji.

W strategii rozwoju miast należy uwzględnić wszystkie aspekty zrównoważonego rozwoju, w tym: bezpieczeństwo publiczne, racjonalną gospodarkę komunalną i rozwój usług o podwyższonym standardzie, a także ochronę walorów przyrodniczo-krajobrazowych.

Miejsce szczególne, jakim jest konurbacja górnośląska, wymaga kompleksowych działań realizowanych na różnych szczeblach i zmierzających do usprawnienia zarządzania rozwojem tego wyjątkowego w skali województwa i kraju obszaru, traktowanego jako jeden organizm. Konurbacja górnośląska składająca się z kilkunastu autonomicznych miast w rzeczywistości jest jednym wielkim organizmem miejskim, zamieszkiwanym przez 50% ludności województwa. Przemysłowy charakter tego obszaru, wymieszanie tkanki miejskiej z terenami przemysłowymi, gęstość infrastruktury technicznej i występująca degradacja środowiska miejskiego wymagają wzmożonych wysiłków integrujących go wewnętrznie i pozwalających na efektywne zarządzanie jego rozwojem. Całość tych działań powinna być określona w planach wojewódzkich uzgodnionych z władzami poszczególnych miast, tak aby ustalenia te stanowiły wytyczne dla planów miejscowych.

Zapewnienie dostępu do części śródmiejskich

Z punktu widzenia społeczeństwa bardzo duże znaczenie ma łatwy dostęp do centrum miasta. W tym zakresie powinien być położony nacisk na rozwój publicznych środków transportu. Decyzje dotyczące rozwiązań komunikacyjnych (np. wyłączenie centrów miast z ruchu samochodowego) powinny znaleźć się w dokumentach planistycznych przygotowywanych na szczeblu regionalnym ze współudziałem samorządów lokalnych. Ważne jest utrzymanie funkcji centrotwórczych w obszarach śródmiejskich. Na obszarach podmiejskich należy zapewnić rozwój funkcji rekreacji przy zachowaniu istniejących zasobów przyrodniczych i walorów krajobrazowych.

Dynamiczny rozwój miast zazwyczaj wiąże się ze wzrostem przestępczości, dlatego też niezwykle istotne jest uwzględnianie aspektu zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom, podczas planowania działań w każdej skali.

Infrastruktura techniczna

Obserwowane tendencje budowy i modernizacji obiektów infrastruktury technicznej dają podstawy do prognozy, że podstawowe wyposażenie miast w infrastrukturę techniczną, konieczną dla zapewnienia właściwego standardu życia mieszkańcom, będzie zrealizowane do 2015 roku.

Koncepcje rozwiązania problemów gospodarki wodno-ściekowej będą dopasowane do specyficznych cech danego zainwestowanego obszaru. Będą podjęte działania zmierzające do zminimalizowania strat wody w czasie dystrybucji.

Unowocześniony będzie system gospodarki odpadami, w tym prewencja i recykling odpadów zgodnie z wymaganiami Unii Europejskiej. Pozostałe odpady będą składowane w sposób nie zagrażający środowisku. Władze województwa, a przede wszystkim powiaty będą wspierały wspólne działania kilku miast/ gmin, dotyczące systemowych rozwiązań gospodarki odpadami komunalnymi. Stare składowiska zostaną zrekultywowane, tak aby zminimalizować zagrożenia dla środowiska (np. skażenie wód podziemnych).

Podstawowym celem polityki w zakresie ciepłownictwa jest pełne zaspokojenie potrzeb cieplnych mieszkańców ze swobodą wyboru sposobu ogrzewania pomieszczeń przy jednoczesnym spełnieniu wymogów ochrony środowiska. Konieczna będzie modernizacja sieci c.o. i sieci elektrycznych, opomiarowanie odbiorców, co zapobiegnie stratom energii na przesyłach i w miejscu odbioru. Działania te powinny być prowadzone w zgodzie z planami zaopatrzenia gmin w energię.

Rewitalizacja terenów poprzemysłowych

Rewitalizacja terenów poprzemysłowych i zdegradowanych jest ważnym składnikiem programów odnowy miast zmierzających do poprawy jakości środowiska miejskiego. W obszarze działań rewitalizacyjnych powinny znaleźć się zarówno tereny i obiekty przemysłowe, jak i dzielnice mieszkaniowe towarzyszące zakładom przemysłowym. Część obiektów przemysłowych i patronackich zespołów mieszkaniowych nosi charakter zabytkowy, dlatego w procesie ich rewitalizacji należy zadbać o ochronę tych walorów. Ochrona wartości kulturowych związanych z rozwojem przemysłu dotyczy głównie aspektów krajobrazowych i wartości urbanistyczno-architektonicznych.
Kolejnym ważnym aspektem rewitalizacji terenów poprzemysłowych jest ocena ich potencjalnych możliwości dla przyjęcia nowych funkcji. Wykorzystanie gospodarcze tych terenów (lokalizacja nowych elementów infrastruktury technicznej, magazynowanie, lokalizacja centrów logistycznych i funkcji edukacyjnych), powinno uwzględniać poprawę warunków środowiskowych poprzez zmniejszanie ryzyka środowiskowego, rozbudowę systemu obszarów chronionych, tworzenie terenów o znaczeniu rekreacyjnym.

4.5. Podsumowanie

Poprawa jakości środowiska, zachowanie cennych wartości przyrodniczych oraz ochrona zasobów naturalnych wymaga podejmowania szeregu działań zmniejszających zagrożenia środowiska ze strony poszczególnych dziedzin rozwoju województwa. Zagadnienie to zostało opisane w poprzednim paragrafie. W tabeli 4.1. zestawiono główne zagrożenia i działania minimalizujące te zagrożenia. Informacje zawarte w tej tabeli zostały wykorzystane przy formułowaniu celów długoterminowych i krótkoterminowych oraz działań w zakresie poszczególnych elementów środowiska i uciążliwości środowiskowych.

Tabela 4.1. Zestawienie głównych zagrożeń środowiska i kierunków działań minimalizujących