7. ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM

7.1. Wprowadzenie

Niniejszy rozdział opisuje instrumenty zarządzania środowiskiem (instrumenty polityki ekologicznej) stosowane w trakcie wdrażania Programu (par.7.2.), w tym monitoring stanu środowiska (par. 7.3.) oraz zasady zarządzania środowiskiem na szczeblu wojewódzkim, wynikające z układu kompetencyjnego (par. 7.4.). W zarządzaniu środowiskiem szczególną rolę pełni "Program ochrony środowiska", który to program, z punktu widzenia władz województwa (samorządowych i rządowych), może być postrzegany jako instrument koordynacji działań na rzecz ochrony środowiska, zwłaszcza działań o wymiarze ponadlokalnym. Dlatego celowe jest przedstawienie procedury wdrażania "Programu ..." (par. 7.5.), aby właściwe służby administracji publicznej miały czytelny obraz terminów opracowywania poszczególnych elementów programu i ich zakresów.

7.2. Instrumenty zarządzania środowiskiem

Realizacja zrównoważonego rozwoju dokonywana jest według zasad, które omówiono w rozdz. 5 niniejszego dokumentu.
Instrumentarium służące realizacji tych zasad wynika z ustawy prawo ochrony środowiska, o zagospodarowaniu przestrzennym, o ochronie przyrody, o Inspekcji Ochrony Środowiska, Prawo geologiczne i górnicze, Prawo budowlane. Są to instrumenty prawne, finansowe i społeczne.

7.2.1. Instrumenty prawne

Do instrumentów prawnych należą:
- pozwolenia na gospodarcze korzystanie ze środowiska, w tym pozwolenia wodno-prawne a także decyzje o emisji dopuszczalnej,
- zgody na gospodarcze wykorzystanie odpadów,
- decyzje o zakresie i sposobie usunięcia przyczyn szkodliwego oddziaływania na środowisko lub zagrożenia, i przywrócenia środowiska do stanu właściwego,
- koncesje geologiczne wydawane na rozpoznanie i eksploatację surowców mineralnych.
Ponadto bardzo ważnym instrumentem służącym właściwemu gospodarowaniu zasobami środowiska jest ocena oddziaływania na środowisko oraz plan zagospodarowania przestrzennego.
Należy podkreślić, że wprowadzenie wymogów Dyrektywy IPPC (ang. Integrated Pollution Prevention and Control) do polskiego systemu prawnego ochrony środowiska wpłynie na funkcjonowanie znacznej części przedsiębiorstw, zwłaszcza wszystkich przedsiębiorstw traktowanych dotychczas w polskim prawie jako szczególnie szkodliwe dla środowiska i co najmniej połowy obiektów zaliczanych do kategorii mogących pogorszyć stan środowiska.
Wdrożenie wymagań tej Dyrektywy spowoduje konieczność stosowania zintegrowanego podejścia do zapobiegania i ograniczania emisji z prowadzonych procesów technologicznych oraz zasady ochrony środowiska jako całości. Oznacza to odejście od stosowanej dotychczas praktyki wydawania pozwoleń i decyzji administracyjnych, odnoszących się do poszczególnych mediów (pobór wody, gospodarka odpadami), komponentów środowiska (emisje do powietrza, odprowadzanie ścieków) czy uciążliwości (hałas, promieniowanie) na rzecz wydawania pozwoleń zintegrowanych. Zawarte w pozwoleniach ograniczenia emisji będą uwzględniały wymogi BAT.
Obecnie realizowany jest projekt pilotażowy dotyczący wdrażania zintegrowanych pozwoleń w wybranych przedsiębiorstwach województw: dolnośląskiego, łódzkiego i śląskiego (5 - 7 przedsiębiorstw z każdego województwa).
Szczególnym instrumentem prawnym stał się monitoring, czyli pomiar stanu środowiska. Prowadzony on jest zarówno jako badania jakości środowiska, jak też w odniesieniu do ilości zasobów środowiskowych. Monitoring był zwykle zaliczany do instrumentów informacyjnych, jako bardzo ważna podstawa analiz, ocen czy decyzji. Obecnie, wprowadzenie badań monitoringowych jako obowiązujących przez zapisy w niektórych aktach prawnych czynią je instrumentem o znaczeniu prawnym.

7.2.2. Instrumenty finansowe

Do instrumentów finansowych należą:
- opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska - za emisję zanieczyszczeń do powietrza oraz za składowanie odpadów w zależności od kategorii szkodliwości i ilości,
- opłaty za szczególne korzystanie z wód i urządzeń wodnych,
- kary ekologiczne,
- kredyty i dotacje z funduszy ochrony środowiska,
- opłaty eksploatacyjne za pozyskiwanie kopalin.
W skali województwa możliwe jest wykorzystanie istniejących instrumentów poprzez porozumienie się z partnerami, w kompetencjach których znajdują się dane instrumenty. Mogą to być partnerzy wewnątrz województwa (powiaty, gminy) lub na poziomie województwa (wojewoda, samorząd wojewódzki).

7.2.3. Instrumenty społeczne

Wśród instrumentów społecznych wyróżnić należy współdziałanie. Uzgodnienia i usprawnienia instytucjonalne są ważnym elementem skutecznego zarządzania realizującego zasady zrównoważonego rozwoju. Instrumenty społeczne można podzielić na następujące grupy:

a) Narzędzia dla usprawniania współpracy i budowania partnerstwa, tzw. "uczenie się poprzez działanie".
Wśród nich istnieje podział na dwie kategorie wewnętrzne: - pierwsza dotyczy działań samorządów,
- druga polega na budowaniu powiązań między władzami samorządowymi a społeczeństwem.
W pierwszej narzędziami są:
- dokształcanie profesjonalne i systemy szkoleń,
- interdyscyplinarny model pracy,
- współpraca i partnerstwo w systemach sieciowych.
W drugiej:
- udział społeczeństwa w zarządzaniu poprzez systemy konsultacji i debat publicznych
- wprowadzanie mechanizmów, tzw. budowania świadomości (kampanie edukacyjne).

b) Narzędzia dla formułowania, integrowania i wdrażania polityk środowiskowych:
- środowiskowe porozumienia, karty, deklaracje, statuty
- strategie i plany działań
- systemy zarządzania środowiskiem
- ocena wpływu na środowisko
- ocena strategii środowiskowych.

c) Narzędzia włączające mechanizmy rynkowe w realizację zrównoważonego rozwoju:
- opłaty, podatki, grzywny (na rzecz środowiska),
- regulacje cenowe
- regulacje użytkowania
- ocena inwestycji
- środowiskowe zalecenia dla budżetowania
- kryteria środowiskowe w procedurach przetargowych.

d) Narzędzia dla pomiaru, oceny i monitorowania skutków rozwoju zrównoważonego:
- wskaźniki równowagi środowiskowej
- ustalenie wyraźnych celów operacyjnych
- monitorowanie skuteczności procesów zarządzania.

Działania edukacyjne realizowane są w różnych formach i na różnych poziomach, począwszy od szkół wszystkich stopni a skończywszy na tematycznych szkoleniach adresowanych do poszczególnych grup zawodowych i organizacji. Działalność ta prowadzona jest od wielu lat, lecz ciągle wymaga dalszego poszerzania sposobów aktywizacji społeczeństwa oraz szkolenia coraz to innych grup zawodowych i społecznych. W szczególności powinny być organizowane szkolenia dla:
- pracowników administracji rządowej i samorządowej,
- samorządów mieszkańców,
- nauczycieli szkół wszystkich szczebli,
- członków organizacji pozarządowych,
- dziennikarzy,
- dyrekcji i kadry zakładów produkcyjnych.
Wypracowane procedury i strategie powinny po ustaleniu i weryfikacji stać się rutyną i podstawą zinstytucjonalizowanej współpracy pomiędzy partnerami różnych szczebli decyzyjnych i środowisk odpowiedzialnych za ostateczny wizerunek obszaru. Następuje uporządkowanie i uczytelnienie samego procesu planowania i zarządzania na tyle, że pewne działania stając się rutyną, powodują samoistne powtarzanie się dobrych rozwiązań wytwarzając mechanizmy samoregulacji.

7.3. Monitoring jakości środowiska

7.3.1. Wprowadzenie

Monitoring środowiska jest systemem stałych pomiarów, obserwacji i ocen prowadzonych zgodnie z założonymi programami i zmierzających do bieżącego śledzenia środowiska i jego stanu. Mówiąc o monitoringu należy zwrócić uwagę na dwa zagadnienia:
- system monitoringu (sposób / metodyka i zakres),
- system informacyjny (sposób przekazania / upowszechniania danych o środowisku).
Prace w zakresie monitoringu środowiska są szczególnie ważne na obszarach ekologicznego zagrożenia, jakim jest wiele rejonów województwa śląskiego. Prowadzenie pełnego (kompleksowego) monitoringu środowiska jest istotnym elementem wspomagającym regionalną politykę ekologiczną. Opracowywanie i realizacja programów ochrony środowiska wymaga bowiem możliwie kompletnej znajomości stanu wyjściowego środowiska i zmian w nim zachodzących - jako skutków podjętych i podejmowanych działań ekologicznych.
Biorąc powyższe pod uwagę, wydaje się celowe zmodyfikowanie istniejących programów monitoringowych tak, aby umożliwiały ocenę niniejszego Programu w różnych okresach czasu, a także ocenę realizacji mniejszych (branżowych, sektorowych lub rejonowych) programów w tym zakresie. Modyfikacja programów monitoringu powinna zmierzać w kierunku jego racjonalizacji z uwzględnieniem następujących trzech elementów:
- takie ustawienie programów, aby przy pomocy optymalnej liczby pomiarów (stanowisk pomiarowych, przekroi pomiarowo-kontrolnych) uzyskać jak najpełniejszą informację o stanie środowiska i zachodzących w nim zmianach;
- przystosowanie programów do wymagań stawianych przez prawo Unii Europejskiej;
- uwzględnienie specyfiki regionu przy tworzeniu konkretnych programów analitycznych.
W 1999 oraz 2000 roku monitoring środowiska w województwie śląskim był prowadzony wg jednolitego dokumentu pn. "Program Państwowego Monitoringu Środowiska na rok 1999 oraz 2000". W chwili obecnej zadania monitoringowe realizowane są zgodnie z "Programem PMŚ na lata 2000 - 2001. Poszczególne programy były opracowane przez ŚWIOŚ przy współpracy z OBiKŚ oraz ŚWSSE, w uzgodnieniu z Wydziałem Ochrony Środowiska i Rolnictwa Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Programy uwzględniają wytyczne zawarte w "Programie Państwowego Monitoringu Środowiska" opracowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska na lata 1998 - 2002.
Program monitoringu środowiska w województwie śląskim służy ocenie "Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000 - 2015" oraz będzie umożliwiał ocenę przedmiotowego "Programu ...".

Regionalny monitoring środowiska w województwie śląskim, biorąc pod uwagę założenia programu, powinien mieć charakter kompleksowy i zawierać ocenę wszystkich elementów środowiska. Należy tutaj wymienić następujące segmenty:
- monitoring powierzchniowych wód płynących (rzeki);
- monitoring wód podziemnych;
- monitoring zbiorników zaporowych;
- monitoring wody pitnej;
- monitoring jakości powietrza;
- monitoring gleb;
- monitoring odpadów;
- monitoring hałasu;
- monitoring biologiczny.

Do roku 1999 doświadczenia w realizacji prac monitoringowych poszczególnych rejonów województwa (częstochowski, bielski i katowicki) były różne. Ujednolicenie programów analitycznych nastąpiło w roku 1999. W chwili obecnej trwają prace nad dostosowaniem systemów monitoringowych do wymagań Unii Europejskiej.

7.3.2. Monitoring powierzchniowych wód płynących oraz monitoring wody pitnej

Przy budowie - weryfikacji programu analitycznego monitoringu powierzchniowych wód płynących należy zwrócić uwagę na to, by programy analityczne nawiązywały do polskich uregulowań prawnych, a także norm określonych w dyrektywach Unii Europejskiej; w szczególności należy wymienić tutaj:
- Dyrektywa Rady Nr 78/659/EWG w sprawie wód słodkich, wymagających ochrony lub poprawy dla zachowania życia ryb;
- Dyrektywa Rady Nr 70/778/EWG dotycząca jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi;
- Dyrektywa Rady Nr 90/271/EWG dotycząca ścieków komunalnych;
- Dyrektywa Rady Nr 79/869/EWG dotycząca metod pomiaru i częstotliwości pobierania próbek oraz analiz wód powierzchniowych przeznaczonych do poboru wody pitnej;
Ostatnia z tych Dyrektyw mówi, że częstotliwość poborów winna rosnąć wraz ze stopniem zagrożenia spowodowanym pogarszaniem się jakości wody. W tym kontekście wydaje się, że przyjęta w założeniach monitoringu państwowego zasada jednokrotnego miesięcznie badania prób wody jest właściwa. Natomiast przy typowaniu punktów monitoringowych (przekroi pomiarowo-kontrolnych) należałoby dokonać weryfikacji ich położenia z uwzględnieniem cieków, dla których jest istotne oddziaływanie zakładów przemysłowych oraz cieków istotnych dla gospodarki wodnej regionu.
Dokonując porównania programu analitycznego wynikającego z w/w Dyrektyw Unii Europejskiej, w porównaniu z obowiązującym w Polsce Rozporządzeniem MOŚZNiL z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód, jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi (Dz. U. z 1991 r. Nr 116, poz. 503 - zał. Nr 1), należy stwierdzić następujące różnice, że z 60 wskaźników objętych przytoczonymi wyżej dyrektywami Rady Unii Europejskiej, dotyczących wymaganej jakości wód powierzchniowych, przeznaczonych do różnych zastosowań, 36 wskaźników jest w pełni zgodnych z polskimi, 8 wskaźników wymaga przeliczenia, natomiast 16 wskaźników nie jest oznaczanych - i o te wskaźniki należy stopniowo rozszerzać wykaz realizowanych w regionie i kraju badań jakości wód powierzchniowych. Należy zwrócić równocześnie uwagę, że niezależnie od w/w dyrektyw, poszczególne państwa europejskie posiadają własne programy monitoringu; natomiast Dyrektywa Nr 91/271/EWG w sprawie ścieków komunalnych nakłada obowiązek okresowego badania jakości ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych.
Działania podejmowane w ramach monitoringu powierzchniowych wód płynących oraz monitroringu wody pitnej w najbliższych latach powinny obejmować:
- Monitoring źródeł zanieczyszczeń (zrzutów zanieczyszczeń) do powierzchniowych wód płynących;
- Monitoring ilościowo-jakościowy realizowany w wybranych przekrojach pomiarowo-kontrolnych monitoringu regionalnego.

7.3.3. Monitoring wód podziemnych

Dyrektywy Unii Europejskiej:
- Dyrektywa Rady nr 80/68/EWG - w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniami spowodowanymi przez niektóre substancje niebezpieczne,
- Dyrektywa Rady nr 98/83/WE z dnia 3.11.1998 dotycząca jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, która zastąpiła starą dyrektywę 80/778/EWG,
nakazują:
- kontrolę zrzutów niektórych substancji do wód podziemnych,
- obowiązek monitorowania zgodności z prawem skutków spowodowanych przez zrzuty,
- monitoring jakości wody pitnej.
W związku z tym w ramach monitoringu wód podziemnych istotne jest prowadzenie monitoringu GZWP, z których ujmowana jest woda do celów pitnych.

7.3.4. Monitoring jakości powietrza

Zgodnie ze "Wskazówkami do modernizacji monitoringu jakości powietrza pod kątem dostosowania systemu do wymagań przepisów Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem dużych miast" opracowanymi przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska oraz projektem "Prawa ochrony środowiska", na terenie województwa śląskiego zostaną wydzielone strefy (powiaty) oraz aglomeracje (miasto lub kilka miast o stykających się granicach administracyjnych i o liczbie mieszkańców większej niż 250 tys.). Zostanie dokonana klasyfikacja stref pod kątem występowania przekroczenia dopuszczalnych poziomów substancji w powietrzu, dopuszczalnej częstotliwości przekraczania tych poziomów, marginesu tolerancji oraz tzw. alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu. W strefach i aglomeracjach dokonywane będą pomiary wg określonych metodyk.
Wykonywana obecnie przez ŚWSSE i ŚWIOŚ ocena wstępna doprowadzi do klasyfikacji stref jakości powietrza w aspekcie planowania systemu ocen bieżących oraz wskaże obszary przekraczania granicznych wartości stężeń.
W wyniku oceny wstępnej zostaną zaplanowane pomiary (zakres, częstotliwość, reprezentatywność liczby stanowisk), określony zostanie sposób zbierania oraz analizy danych wraz z systemem zapewnienia jakości pomiarów i danych.
Dla stref, gdzie występują przekroczenia dopuszczalnych poziomów substancji w powietrzu, zostanie opracowany przez Wojewodę w porozumieniu ze starostami program ochrony powietrza, uwzględniający działania długofalowe i doraźne.
Zatem, działania w zakresie monitoringu jakości powietrza powinny być ukierunkowane na:
- Modernizację monitoringu jakości powietrza pod kątem dostosowania systemu zgodnie ze wskazówkami GIOŚ.

7.3.5. Monitoring gleb

Badania monitoringowe gleb były i są prowadzone przez różne instytucje oraz z różnym programem analitycznym w zależności od potrzeby wykorzystania tych badań. Najbardziej pełne informacje dotyczą byłego województwa katowickiego, gdzie w latach 1982 - 1997 przeprowadzono (pobór prób, wykonanie oznaczeń analitycznych oraz opracowanie dokumentacyjne) pełne badania we wszystkich gminach województwa. Na ich podstawie dokonano klasyfikacji przydatności gruntów rolnych do produkcji żywności. Wydaje się niecelowe prowadzenie tego typu prac monitoringowych na innych terenach, ze względu na fakt, że tereny byłego województwa częstochowskiego, a szczególnie bielskiego posiadają w swojej większości "gleby czyste".
Zgodnie z poś Starosta jest zobowiązany do okresowych badań jakości gleby i ziemi, których zakres będzie ustalony stosownym rozporządzeniem Ministra.
Główne kierunki działań w zakresie monitoringu gleb będą następujące:
- Wykonanie badań monitoringowych gleby zgodnie z zapisami poś
- Wykonanie badań monitoringowych gleb w oparciu o zasady waloryzacji przestrzennej obszaru rolniczego w systemie GIS (waloryzacja przestrzenna w rozumieniu kondycji środowiska winna być zharmonizowana z waloryzacją przyrodniczą).
- Wykonywanie, w zależności od potrzeb, badań jakościowych gruntów na terenach poprzemysłowych.

7.3.6. Monitoring odpadów

W tym zakresie nie wydaje się konieczne prowadzenie badań monitoringowych w dosłownym znaczeniu tego pojęcia. Podstawą inwentaryzacji i oceny jakości odpadów składowanych na terenie województwa śląskiego winny być informacje składane przez jednostki organizacyjne w związku z naliczaniem opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska, a także dane zawarte w zezwoleniach na wytwarzanie odpadów, przedstawiane w programach gospodarki odpadami niebezpiecznymi i informacjach o sposobie gospodarowania odpadami innymi niż niebezpieczne.
Głównym kierunkiem działań jest:
- Kompletacja informacji dotyczących wszystkich rodzajów wytwarzanych odpadów i sposobach ich zagospodarowania.

7.3.7. Monitoring biologiczny

Monitoring biologiczny, zwany również monitoringiem ekologicznym był realizowany przez Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych do 1997 roku. Jego wyniki, oceniając wpływ poszczególnych uwarunkowań środowiskowych na wzrost i zmianę wegetacji roślin, stanowił niejako połączenie innych programów monitoringowych.
Głównym kierunkiem działań jest:
- Realizowanie zadań monitoringu biologicznego w 3 do 6 wytypowanych rejonach byłych województw bielskiego, częstochowskiego i katowickiego.

7.3.8. Kontroling ekologiczny

Pewne badania środowiskowe, oceniające realizację przedmiotowego Programu nie powinny mieć charakteru długofalowego; a realizowane zadania monitoringowe miałyby charakter doraźny, chociaż o dłuższym okresie czasu (dla ich wyróżnienia nazwano to kontrolingiem ekologicznym). Działania podejmowane w tym zakresie powinny obejmować badania zanieczyszczenia powietrza w modernizowanych węzłach komunikacyjnych i wytypowanych obszarach województwa oraz badania hałasu. Jeżeli chodzi o badania hałasu to powinny one obejmować badania hałasu emitowanego przez różne źródła. W zależności od skali zagrożenia realizowane będą badania w poszczególnych sieciach.
Sieć regionalna wojewódzka obejmować będzie badania wykonywane w zależności od potrzeb. Będą to pomiary hałasu emitowanego z dróg krajowych i wojewódzkich oraz linii kolejowych. Badania będą miały charakter fakultatywny i prowadzone będą w miejscach o szczególnym zagrożeniu, takich jak:
- odcinki dróg o dużym natężeniu ruchu,
- drogi tranzytowe przebiegające w pobliżu zabudowań mieszkaniowych,
- linie kolejowe o dużej przepustowości,
Sieć lokalna obejmować będzie źródła przemysłowe i komunikacyjne. Pomiary akustyczne będą wykonywane obligatoryjnie dla:
- miast powyżej 250 tys. mieszkańców (zgodnie z zapisem w II Polityce Ekologicznej Państwa)
a następnie dla miast
- powyżej 100 tys. mieszkańców.
W oparciu o mapy akustyczne powinny być przygotowane programy ograniczenia hałasu na obszarach intensywnej zabudowy.
Biorąc pod uwagę powyższe, kontroling ekologiczny powinien obejmować:
- badania zanieczyszczenia powietrza w modernizowanych węzłach komunikacyjnych w miastach regionu,
- pilotowe programy badań jakości powietrza na wytypowanych obszarach (osiedle, dzielnica) w związku ze zmianą systemów ogrzewania - określenie efektu ekologicznego realizacji programu ograniczenia niskiej emisji. (Przykład: poziom dotychczasowej jakości powietrza na osiedlu N - zmiana tej jakości w wyniku przejścia całej ludności na opalanie gazem, paliwem bezdymnym, czy energią elektryczną),
- badania hałasu wzdłuż budowanych autostrad, dróg szybkiego ruchu, dróg krajowych i wojewódzkich oraz linii kolejowych i hałasu powodowanego przez zakłady przemysłowe.

7.3.9. Upowszechnianie informacji o środowisku

Problematyka badań monitoringowych środowiska jest ściśle powiązana z zagadnieniami udostępniania społeczeństwu informacji o stanie środowiska i zachodzących w nim zmianach. Wynika to z przyjętej przez Polski Parlament ustawy o ocenach oddziaływania na środowisko i dostępie do informacji środowiskowych, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2001 roku, a z dniem 1 października została uchylona a jej przepisy zostały inkorporowane przez ustawę z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz.U.Nr 62, poz.627)
Podjęte zostaną działania w celu stworzenia w urzędach administracji publicznej sprawnego systemu udostępniania i upowszechniania informacji, celem umożliwienia mieszkańcom udziału w ochronie środowiska. Maksymalnie będą wykorzystywane nowoczesne środki komunikowania się. W pierwszej kolejności rozszerzony zostanie zakres informacji dostępny na stronach internetowych ŚWIOŚ o dane dot. oceny stanu środowiska, a na stronach internetowych Urzędu Marszałkowskiego informacje nt. realizacji niniejszego programu. Wstępem może być umieszczenie streszczenia tego Programu, po jego przyjęciu Uchwałą Sejmiku Województwa, na stronie internetowej.
Zostaną podjęte działania zmierzające do udostępniania społeczeństwu danych poprzez elektroniczne bazy łatwo osiągalne poprzez publiczne sieci telekomunikacyjne. Istotną rolę będą pełniły pozarządowe organizacje ekologiczne prowadzące działalność informacyjną lub konsultacyjną dla społeczeństwa. Intensyfikowane będą działania wynikające z "Narodowej strategii edukacji ekologicznej" oraz jej programu wykonawczego.

7.4. Struktura zarządzania środowiskiem

W wyniku reformy samorządowej, na poziomie województwa zarządzanie środowiskiem prowadzone jest obecnie zarówno przez administrację rządową jak i samorząd województwa oraz przez instytucje im podporządkowane.
Samorząd województwa i jego organy, którymi są: sejmik województwa jako władza uchwałodawcza pochodząca z bezpośredniego wyboru oraz zarząd województwa z marszałkiem na czele jako władza wykonawcza, ma nałożone ustawowo między innymi następujące zadania:
- opracowanie strategii rozwoju województwa,
- opracowanie wieloletnich programów wojewódzkich,
- opracowanie planu zagospodarowania przestrzennego,
- realizacja polityki rozwoju województwa,
- określenie priorytetów współpracy zagranicznej województwa.

Ponadto samorząd województwa wykonuje szereg zadań określonych ustawami, w zakresie m.in.:
- edukacji publicznej,
- promocji i ochrony zdrowia,
- zagospodarowania przestrzennego,
- pomocy społecznej,
- ochrony środowiska,
- gospodarki wodnej,
- obronności,
- bezpieczeństwa publicznego.
Sejmik województwa jest organem stanowiącym i kontrolnym województwa.

Realizacja zarządzania środowiskiem spoczywa na samorządzie województwa i administracji rządowej dysponującej instrumentarium wynikającym z umocowań ustawowych.
Zarząd województwa, w celu realizacji polityki ekologicznej państwa sporządza wojewódzki program ochrony środowiska, który jest uchwalany przez sejmik województwa a Zarząd województwa z mocy ustawy jest odpowiedzialny za realizację tego programu jak i innych programów wojewódzkich).

Administrację rządową na obszarze województwa wykonuje Wojewoda oraz organy administracji niezespolonej (władze skarbowe, urzędy górnicze, regionalne zarządy gospodarki wodnej, Lasy Państwowe, urzędy statystyczne i inne. Wojewoda jest powoływany przez premiera i odpowiada za wykonywanie polityki rządu na obszarze województwa. Wojewoda sprawuje nadzór nad organami gminy, powiatu i samorządu województwa w zakresie stosowania prawa. Kieruje także i koordynuje działalność zespolonej administracji rządowej. W skład administracji zespolonej wchodzą: urząd wojewódzki, policja, straż pożarna, inspekcje i służby.
Zgodnie z nowymi uregulowaniami ustawowymi, tj. ustawą z dnia 27 lipca 2001 roku o wprowadzeniu ustawy - Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 100, poz. 1085):
- "sejmiki województw uchwalą nowe wojewódzkie programy ochrony środowiska do dnia 30 czerwca 2003 roku (art.10 ust.4)",
- "właściwy wojewoda w terminie do dnia 30 czerwca 2003 roku określi w drodze rozporządzenia, program ochrony powietrza, o którym mowa w art.91 poś (art. 11. ust. 2)".
Opracowanie w tym samym terminie ww. programów, tak ważnych dla województwa i tak bardzo ze sobą związanych, wymaga ścisłej współpracy Zarządu Województwa Śląskiego i Wojewody Śląskiego i włączenia w prace nad tymi programami przedstawicieli nauki, przemysłu i organizacji pozarządowych.
Zarządzanie środowiskiem odbywa się w województwie na kilku szczeblach. Oprócz szczebla wojewódzkiego, na którym działa administracja rządowa i samorząd, są szczeble powiatu oraz gminy, obejmujące działania podejmowane w skali powiatu i gminy, a także szczebel jednostek organizacyjnych, obejmujący działania podejmowane przez podmioty gospodarczo korzystające ze środowiska.
Podmioty gospodarcze korzystające ze środowiska kierują się głównie efektami ekonomicznymi i zasadami konkurencji rynkowej, a od niedawna liczą się także z głosami opinii społecznej. Na tym szczeblu zarządzanie środowiskiem odbywa się przez:
- dotrzymywanie wymagań stawianych przez przepisy prawa,
- porządkowanie technologii i reżimów obsługi urządzeń,
- modernizację technologii,
- eliminowanie technologii uciążliwych dla środowiska
- instalowanie urządzeń ochrony środowiska,
- stałą kontrolę emisji zanieczyszczeń.
W tym zakresie bardzo ważne są systemy zarządzania środowiskiem, gdzie zwraca się uwagę na wszystkie ww. czynniki. Obecnie w województwie śląskim tylko nieliczne zakłady przemysłowe podjęły działania w tym kierunku. Systemy zarządzania środowiskiem są interesujące zarówno ze środowiskowego (ochrony środowiska) jak i ekonomicznego punktu widzenia. Koszty produkcji mogą być niższe, a produkty przyjazne środowisku mogą stać się czynnikiem decydującym, jeżeli chodzi o konkurencyjność na rynku.
Z powodu zalet, jakimi charakteryzują się systemy zarządzania środowiskiem, wiele zakładów Europy Zachodniej ma wdrożone własne systemy oparte na uznanych międzynarodowych standardach, takich jak EMAS (Eco-management and audit scheme of the European Union), Brytyjskich Standardach 7750 lub najnowszych ISO 14001. Wiele zakładów przemysłowych łączy systemy zarządzania środowiskiem z systemami zapewnienia jakości (ISO 9000) i/lub z systemami bezpieczeństwa pracy. Posiadanie prawidłowo funkcjonującego Systemu Zarządzania Środowiskiem zapewnia, że przedsiębiorstwo będzie w zgodzie ze wszystkimi obowiązującymi przepisami dotyczącymi ochrony środowiska. Dodatkową presją są wymagania prawne dotyczące ochrony środowiska w krajach Unii Europejskiej, której Polska będzie członkiem.
Instytucje działające w ramach administracji odpowiedzialnych za wykonywanie i egzekwowanie prawa mają głównie na celu zapobieganie zanieczyszczeniu środowiska przez:
- racjonalne planowanie przestrzenne,
- kontrolowanie gospodarczego korzystania ze środowiska,
- porządkowanie działalności związanej z gospodarczym korzystaniem ze środowiska,
- instalowanie urządzeń ochrony środowiska.
Na każdym z wymienionych szczebli, zarządzanie środowiskiem odbywa się zgodnie z obowiązkami i kompetencjami prawnymi i środkami finansowymi. W podziale na trzy obszary zjawisk związanych z zarządzaniem środowiskiem: presję, stan i odpowiedź, miejsce i rolę poszczególnych instytucji można przedstawić w postaci schematu (rysunek 7.1.)

Rys. 7.1. Struktura zarządzania środowiskiem

7.5. Zarządzanie programem

7.5.1. Uczestnicy wdrażania programu

Zarządzanie wojewódzkim programem ochrony środowiska w okresie początkowym będzie wymagało wyodrębnienia struktury zarządzania tym programem od struktury zarządzania środowiskiem. Jednakże, docelowo program ten powinien utożsamiać się z systemem zarządzania środowiskiem w województwie. Jest to jeden z najważniejszych celów postawionych przed zarządzającymi programem. Program powinien wypracować instrumentarium, które umożliwi osiągnięcie unifikacji zarządzania programem z zarządzaniem środowiskiem.
Podstawową zasadą realizacji programu ochrony środowiska województwa powinna być zasada wykonywania zadań jednostek związanych z systemem zarządzania środowiskiem, świadomych istnienia programu i ich uczestnictwa w nim. Z punktu widzenia programu można wyodrębnić cztery grupy podmiotów uczestniczących w nim z uwagi na rolę, jaką pełnią. Są to:

1. Podmioty uczestniczące w organizacji i zarządzaniu programem.
2. Podmioty realizujące zadania programu.
3. Podmioty kontrolujące przebieg realizacji i efekty programu.
4. Społeczność województwa jako główny podmiot odbierający wyniki działań programu.

Podmioty z grupy pierwszej obejmujące jednostki administracji rządowej i samorządowej, instytucje finansujące, instytuty naukowo-badawcze, organizacje pozarządowe, związki komunalne i inne zaangażowane w organizację zarządzania będą partnerami w ramach zarządzania programem. Najistotniejszym warunkiem prawidłowego wdrożenia programu - aż do momentu utożsamienia go z systemem zarządzania środowiskiem w województwie - jest współdziałanie Wojewody i zarządu województwa. Administracja rządowa i samorząd województwa powinny realizować swoje zadania ustalone w programie zgodnie z ich głównymi polami działań, a jednocześnie stosować zasady współdziałania, wzajemnej wymiany informacji, otwartości i przejrzystości w stosunku do współuczestniczących w realizacji programu. Wojewoda odpowiedzialny jest za zapewnienie współdziałania jednostek organizacyjnych administracji rządowej i samorządowej na obszarze województwa, między innymi w zakresie zapobiegania zagrożeniom środowiska.
Włączanie do procesu realizacji zrównoważonego rozwoju szerokiego grona partnerów zapewnia jego akceptację i przyjmowanie odpowiedzialności tak za sukcesy jak i porażki. Rozkłada również środki i obowiązki regulując równomierność ich obciążeń na poszczególnych partnerów. Stąd ważnym elementem jest uspołecznienie procesu planowania i podejmowania decyzji, przejrzystość procedur włączających szerokie grono partnerów. W ten sposób uzyskuje się poczucie współodpowiedzialności i akceptacji a także można rozłożyć obciążenie środkami i obowiązkami na poszczególne szczeble i partnerów. Partnerami tymi mogą być:
- administracja szczebla wojewódzkiego - urząd wojewody i urząd marszałkowski;
- miasta i gminy;
- segmenty lokalne;
- spółki prywatne i/lub publiczne;
- instytucje finansowe;
- instytucje badawcze i szkoleniowe;
- stowarzyszenia społeczne;
- organizacje pozarządowe oraz fundacje;
- stowarzyszenia pracodawców oraz izby przemysłowo-handlowe;
- związki zawodowe.

Istotny jest również rozwój partnerstwa ze wszystkimi lokalnymi, krajowymi i międzynarodowymi programami działającymi w regionie, w celu zapewnienia maksymalnej synergii i efektów zwielokrotnienia pomiędzy tymi programami, jak również skupienia zasobów technicznych i finansowych.
Ustanowienie międzynarodowego partnerstwa i współpracy z (przyszłymi) instytucjami UE, lokalnymi i regionalnymi władzami UE oraz działaczami prywatnymi / publicznymi i organizacjami międzynarodowymi umożliwia skorzystanie z doświadczeń innych obszarów lokalnych / regionalnych, które zostały już zrestrukturyzowane lub są w trakcie procesu różnicowania i modernizowania swojej gospodarki. Takie partnerstwo i współpraca międzynarodowa przyczyni się do ułatwienia integracji Polski z Unią Europejską i pomoże regionowi Śląskiemu w znalezieniu się na mapie "Regionów Europy" oraz zintegrowaniu się z najistotniejszymi sieciami europejskimi.

7.5.2. Struktura zarządzania programem

Głównym wykonawcą programu jest zarząd województwa. Zarząd województwa współdziała z organami administracji rządowej, a w szczególności z Wojewodą i podległymi mu służbami zespolonymi, organami administracji niezespolonej i instytucjami działającymi w ramach zdefiniowanych podsystemów: społecznego, gospodarczego i technicznego oraz z innymi jednostkami samorządu terytorialnego.
Samorząd województwa dysponuje kompetencjami o charakterze strategicznym: ustala strategię rozwoju województwa, politykę przestrzenną w postaci planu przestrzennego zagospodarowania a także wojewódzkie programy rodzajowe. Wykonywanie tych zadań nie może się odbywać bez stosownego instrumentarium. Stąd nieodzowna jest ścisła współpraca z instytucjami, które dysponują instrumentarium wynikającym z kompetencji.
Poszczególni uczestnicy procesu realizacji programu zostali wyodrębnieni według kryterium instrumentalnego. I tak:
- Wojewoda oraz podległe mu służby zespolone dysponuje instrumentarium prawnym umożliwiającym reglamentowanie korzystania ze środowiska
- samorząd lokalny dysponuje również instrumentarium prawnym - uchwala plan zagospodarowania przestrzennego jako prawo miejscowe, wydaje decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, realizuje gospodarkę wodno-ściekową i gospodarkę odpadami, prowadzi gospodarkę zielenią,
- instrumentarium edukacyjnym i informacyjnym dysponuje grupa organizacji pozarządowych, organizujących kampanie zmierzające do podniesienia świadomości ekologicznej, prowadzące programy edukacyjno-informacyjne, oraz media przyczyniające się w sposób istotny do promowania działań programu,
- instrumenty finansowe na realizację zadań programu znajdują się bezpośrednio w dyspozycji zarządu województwa, a także pośrednio poprzez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (kompetencje nadzoru merytorycznego zostały przekazane ustawowo zarządowi województwa),
- instrumenty kontroli i monitoringu znajdują się w dyspozycji administracji specjalnych, które kontrolują respektowanie prawa, prowadzą monitoring sanitarny stanu środowiska (ŚWSSE, ŚWIOŚ), prowadzą monitoring wód (RZGW), administrują sektorami gospodarczymi ochrony środowiska (RDLP, RZGW), organizują ratownictwo ekologiczne (Straże Pożarne).
Bezpośrednim realizatorem programu będą podmioty gospodarcze planujące i realizujące inwestycje zgodnie z kierunkami nakreślonymi przez program jak również samorząd lokalny jako realizator inwestycji w zakresie ochrony środowiska na swoim terenie.
Bezpośrednim odbiorcą programu będzie społeczeństwo województwa. Schemat organizacyjny zarządzania programem przedstawia rysunek 7.2.

Rys. 7.2. Schemat organizacyjny zarządzania programem

Należy podkreślić, że nowopowstała struktura samorządowa szczebla wojewódzkiego będzie realizowała program wojewódzki po raz pierwszy. Nie może się kierować wypracowanymi wzorami i procedurami, a będzie je tworzyć w procesie realizacji programu. Kierować się może i będzie jedynie zasadami przyjmowanymi dotychczas, a pochodzącymi z dokumentów dotyczących zrównoważonego rozwoju. Są one następujące:
- swobody działania (poszczególne podmioty mają swobodę działania według posiadanych przez nie kompetencji. Realizują one własne cele zapisane w statutach, mają własne struktury, procedury, techniki działania zapisane w dokumentach organizacyjnych i regulaminach)
- dobrowolność i równość,
- efektywne użycie środków (zasobów) - na wszystkich podmiotach ciąży obowiązek efektywnego i racjonalnego użycia środków
- wykorzystanie prostych rezerw (priorytetem w polityce krótko- i średniookresowej powinny być działania przynoszące duże efekty ekologiczne przy stosunkowo niskich nakładach. Do tych działań należą wszelkie działania prewencyjne, poprawa organizacji zarządzania, wprowadzanie zasad czystszej produkcji, poszanowanie energii i surowców oraz edukacja ekologiczna i działania na rzecz podnoszenia świadomości ekologicznej.
- pomocniczość i solidarność (wszyscy uczestnicy programu są zobowiązani do współpracy w realizacji programu, do solidarnego ponoszenia kosztów jego realizacji oraz wspierania słabszych partnerów.
Zarząd województwa jako realizujący program będzie wspierany przez Radę Programu, w skład której wejdą przedstawiciele instytucji, podmiotów i organizacji współdziałających na rzecz programu. Rada będzie miała na celu nadzór nad realizacją Programu, który będzie sprawowała zapoznając się z okresowymi raportami stanowiącymi przegląd zaawansowania zadań, zawierającymi zestaw uzyskanych efektów rzeczowych oraz efektów w postaci obniżenia stopnia zanieczyszczenia środowiska i zmian zachodzących w środowisku.

7.5.3. Monitoring polityki środowiskowej

Zakres monitoringu
Monitoring polityki ochrony środowiska oznacza, że wdrażanie Programu (POŚ) będzie podlegało regularnej ocenie w zakresie:
- określenia stopnia wykonania działań,
- określenia stopnia realizacji przyjętych celów,
- oceny rozbieżności pomiędzy przyjętymi celami i działaniami, a ich wykonaniem,
- analizy przyczyn tych rozbieżności.
Zarząd Województwa (poprzez wyznaczonego koordynatora wdrażania programu) będzie oceniał co dwa lata stopień wdrożenia Programu W roku 2001 i 2002, na bieżąco, będzie kontrolowany postęp w zakresie wdrażania działań zdefiniowanych w programie (monitoring polityki), a pod koniec 2002 roku nastąpi ocena realizacji celów zdefiniowanych w programie. Wyniki oceny będą stanowiły wkład dla programu na lata 2003 - 2006. Ten cykl będzie się powtarzał co każde dwa lata, co zapewni uaktualnianie celów krótkoterminowych i działań głównych co dwa lata (opisanych w rozdziale 6.) i celów długoterminowych co cztery lata (opisanych w rozdziale 5.). Taka procedura pozwoli na spełnienie wymagań zapisanych w ustawie "Prawo ochrony środowiska", a dotyczących okresu na jaki jest przyjmowana polityka ekologiczna i systemu raportowania o stanie realizacji programu ochrony środowiska, a także wymagania dotyczącego uchwalenia nowego wojewódzkiego programu ochrony środowiska:
- ocena postępów we wdrażaniu programu ochrony środowiska, w tym przygotowanie raportu (co dwa lata),
- aktualizacja celów krótkoterminowych i głównych działań (co dwa lata),
- aktualizacja polityki długoterminowej (co cztery lata).

Mierniki efektywności Programu
Pomiar stopnia realizacji celów Programu będzie odbywał się poprzez mierniki, zbliżone do tych, które zaproponowane zostały w ramach programu ochrony środowiska dla województwa katowickiego w 1997 roku. Będą to:

a) w grupie mierników ekonomicznych mierniki dotyczące jednostkowych kosztów uzyskania określonego efektu ekologicznego:
- łączny koszt uzyskania efektu, w tym:
- inwestycyjny koszt jednostkowy uzyskania efektu,
- koszt uzyskania efektu w fazie eksploatacji urządzenia,
- trwałość efektu w czasie.

b) w grupie mierników ekologicznych będą to mierniki zarówno dotyczące presji jak i stanu, a także mierniki skutków zdrowotnych:
- stopień zmniejszenia emisji zanieczyszczeń do środowiska,
- poprawa stanu środowiska,
- zmiana jakości wody do picia,
- stopień rewitalizacji i wykorzystania terenów poprzemysłowych,
- zmiany wielkości obszarów objętych uprawami,
- zwiększanie obszarów aktywnych przyrodniczo,
- terenowe zróżnicowanie wskaźników zdrowotności i umieralności.

c) w grupie mierników świadomości społecznej zaproponowane zostały następujące:
- poziom uświadomienia znaczenia ochrony środowiska,
- udział społeczeństwa w działaniach na rzecz poprawy stanu środowiska,
- zróżnicowanie działań podjętych przez społeczeństwo,
- ilość i rodzaj interwencji (wniosków) zgłaszanych przez społeczeństwo,
- liczba, jakość i skuteczność kampanii edukacyjno-informacyjnych,
- ilość procesów o odszkodowanie za zniszczenie środowiska.

Grupa mierników ekonomicznych będzie dostępna w instytucjach finansujących lub wspomagających finansowanie inwestycji związanych z ochroną środowiska. Konieczne będzie także śledzenie cen usług na rynku inwestycji oraz przegląd kosztów eksploatacji urządzeń ochrony środowiska.
Mierniki efektów ekologicznych są w znacznym stopniu dostępne jako wielkości mierzone w ramach systemów kontroli i monitoringu. Pomiary poziomów emisji i imisji są wykonywane w ramach działalności ŚWIOŚ, ŚWSSE, IMGW, RZGW i OBiKŚ. Prognozy skutków działalności wydobywczej sporządzane są przez OUG i PARG. Przyrost obszarów aktywnych przyrodniczo (lasów, łąk, terenów parkowych) znany jest instytucjom takim jak RDLP, Wojewódzki Konserwator Przyrody, dyrekcje parków krajobrazowych, zarządy gmin. Monitoring zdrowotności i umieralności powinien być prowadzony przez Lekarza Wojewódzkiego, a ocena zmian ryzyka środowiskowego i zdrowotnego - opracowywana przez IETU oraz IMPiZŚ. Istotnym elementem jest monitoring zagospodarowania terenów poprzemysłowych, dla którego niezbędne będzie utworzenie katastru tych terenów oraz zestawu norm oceny terenów zanieczyszczonych i poprzemysłowych.
Mierniki społecznych efektów programu są wielkościami wolnozmiennymi. Są wynikiem badań opinii społecznej i specjalistycznych opracowań służących jakościowej ocenie udziału społeczeństwa w działaniach na rzecz poprawy stanu środowiska, a także ocenie odbioru przez społeczeństwo efektów programu przez ilość i jakość interwencji zgłaszanych do wojewody.

7.5.4. Harmonogram wdrażania Programu

W tabeli 7.1. przedstawiono szczegółowy harmonogram wdrażania "Programu ...". Należy jednak zaznaczyć, iż możliwe są modyfikacje tego harmonogramu w zależności od oceny postępów w zakresie osiągania celów krótkoterminowych i zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych.

Tabela 7.1. Harmonogram wdrażania "programu ochrony środowiska województwa śląskiego"

7.6. Główne działania w ramach zarządzania środowiskiem

W oparciu o poprzednie paragrafy niniejszego rozdziału w tabeli 7.2. przedstawiono najważniejsze działania w ramach następujących zagadnień: wdrażanie "Programu ochrony środowiska" (koordynacja, weryfikacja celów krótkoterminowych i ich realizacji, współpraca z różnymi jednostkami), edukacja i komunikacja ze społeczeństwem (w tym system informacji o środowisku), systemy zarządzania środowiskiem, powiatowe i gminne programy ochrony środowiska, monitoring stanu środowiska. Dla każdego zagadnienia wskazano instytucje uczestniczące w realizacji wyszczególnionych działań.

Tabela 7.2. Najważniejsze działania w ramach zarządzania środowiskiem