Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego

"Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego na lata 2006-2010"

III. Strategiczne wyzwania rozwojowe obszarów wiejskich województwa śląskiego

1. Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego wobec rozwojowych wyzwań obszarów wiejskich regionu a odnowa wsi w regionie

Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2020 zaktualizowana na mocy Uchwały Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 4 lipca 2005 r. zawiera szereg odniesień do wyzwań rozwojowych obszarów wiejskich regionu.

Za najważniejsze dla Programu Odnowy Wsi Województwa Śląskiego należy uznać wskazanie kierunku działań nr 4, pod nazwą: "Kształtowanie ośrodków wiejskich" usytuowanym w celu strategicznym IV "Poprawa jakości środowiska naturalnego i kulturowego oraz zwiększenie atrakcyjności przestrzeni". Już w opisie celu strategicznego IV zawarte jest bardzo istotne zdanie, zgodnie z którym: "ochrona istniejących zasobów przyrodniczych powinna opierać się na świadomym kształtowaniu dziedzictwa kulturowego, służącego następnym pokoleniom mieszkańców województwa". Zdanie to wyraża w skróconej formie ideę odnowy wsi, polegającą na zachowaniu i kształtowaniu najistotniejszych elementów dziedzictwa kulturowego, tak aby zachować wartości życia wiejskiego i tożsamość poszczególnych wsi. W kierunku działań nr 4 zwraca się uwagę na działania na rzecz skutecznego organizowania i integrowania życia społecznego w ośrodkach wiejskich, jak również wspierania lokalnych inicjatyw na obszarach wiejskich. Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego stanowi właśnie przedsięwzięcie zakładające wspieranie lokalnych inicjatyw podejmowanych na poziomie poszczególnych wsi Województwa Śląskiego. W kierunku tym zwraca się również uwagę na zwiększenie potencjału zasobów ludzkich. Ponadto zaakcentowane są działania na rzecz kształtowania wielofunkcyjnych, zróżnicowanych i atrakcyjnych do zamieszkania ośrodków wiejskich, działalności ośrodków kulturalnych, rozwijania lokalnych inicjatyw, rozwoju społeczeństwa informacyjnego na wsi, zachowania i kształtowania krajobrazu wiejskiego, dokumentowania i popularyzowania tradycji wiejskich. Działania te są zbieżne z elementami procesu odnowy wsi, przewidzianymi w koncepcji Programu Odnowy Wsi Województwa Śląskiego.

Również inne cele strategiczne i kierunki działań Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego mogą stanowić uzasadnienie dla uruchomienia Programu Odnowy Wsi Województwa Śląskiego. Na uwagę zasługuje kierunek działań nr 4 "Upowszechnienie wśród społeczeństwa aktywnego stylu życia" i kierunek działań nr 8 "Zapewnienie bezpieczeństwa publicznego i przeciwdziałania dezorganizacji i patologii społecznej" w celu strategicznym I "Wzrost wykształcenia mieszkańców oraz ich zdolności adaptacyjnych do zmian społecznych i gospodarczych w poczuciu bezpieczeństwa społecznego i publicznego". W kierunku działań nr 4 zwraca się uwagę na rozwój sieci ośrodków rekreacji, systemu szlaków pieszych i rowerowych. Działania te są typowym elementem dla podejścia charakterystycznego dla odnowy wsi i często są podejmowane w wielu wsiach objętych programem odnowy wsi. Działania lokalne na rzecz odnowy konkretnych wsi, przyczyniają się w ten sposób do realizacji celów założonych w Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego. Odnowa wsi w istotnym stopniu przyczynia się do integracji społeczności wiejskich, przeciwstawiając się tym samym dezorganizacji życia społecznego i przejawom patologii społecznej, o których mówi kierunek działań nr 8.

W ramach celu strategicznego III pod nazwą "Wzrost innowacyjności i konkurencyjności gospodarki" znajdują się kierunki działań nr 4 "Modernizacja sektora rolno-spożywczego i rozwijanie działalności pozarolniczej" i działanie nr 5 "Zwiększanie atrakcyjności turystycznej gospodarki". Procesy odnowy wsi z całą pewnością harmonizują z założonych w tych kierunkach celami, polegającymi na kreowaniu alternatywnych w stosunku do rolnictwa funkcji rozwojowych dla obszarów wiejskich poprzez promowanie nowych działalności gospodarczych, a w szczególności turystyki i usług. Pojęta integralnie odnowa wsi w istotnym stopniu wpływa na zwiększenie atrakcyjności poszczególnych wsi i tworzonych tam usług z punktu widzenia kreowania markowego produktu turystycznego. Odnowa wsi ma również znaczenie ze względu na kreowanie klimatu dla rozwoju lokalnej przedsiębiorczości, co harmonizuje z kierunkiem nr 1 "Tworzenie warunków dla małych i średnich przedsiębiorstw", zawartym w celu strategicznym nr III.

2. Postulowane cele strategiczne dotyczące rozwoju obszarów wiejskich

Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego nie odnosi się jednak w sposób szeroki i wyczerpujący do wszystkich istotnych wyzwań rozwojowych obszarów wiejskich regionu. W związku z tym - patrząc przyszłościowo - w działaniach na rzecz obszarów wiejskich, w tym również wspierając odnowę wsi należy mieć na uwadze następujące cele szczegółowe, jak również domeny strategicznego rozwoju obszarów wiejskich województwa.

Cel szczegółowy 1

Wysoka pozycja obszarów wiejskich w województwie śląskim przejawiająca się:

zachowaniem wartościowej odmienności od obszarów zurbanizowanych,
pozytywnym wpływem na wizerunek województwa i jego sytuację ekologiczną,
przejmowaniem części funkcji realizowanych tradycyjnie na obszarach zurbanizowanych i silnym osadzeniem w wojewódzkich sieciach kooperacyjnych,
dostarczaniem zdrowej żywności o konkurencyjnej jakości i w odpowiedniej ilości na regionalny rynek,
tworzeniem zaplecza turystyczno-rekreacyjnego dla ludności Województwa, zwłaszcza dla mieszkańców aglomeracji miejskich.

Cel szczegółowy 2

Rolnictwo podstawowym rodzajem działalności na obszarach wiejskich w zakresie produkcji żywności, stymulacji rozwoju gospodarczego, oraz organizacji przestrzeni i utrwalania tradycyjnego krajobrazu.

Cel szczegółowy 3

Wysoka i ciągle wzmacniana wartość kapitału ludzkiego, znajdująca swoje odzwierciedlenie w wysokim potencjale kwalifikacji, aktywności, przedsiębiorczości, innowacyjności i kreatywności mieszkańców wsi oraz funkcjonowaniu środowisk przywódczych.

Cel szczegółowy 4

Zintegrowane wewnętrznie, wiążące swoją przyszłość z obszarami wiejskimi społeczności lokalne, organizowane więzami współpracy gospodarczej i społecznej, spajane cennymi tradycyjnymi wartościami, stale wzbogacanymi absorpcją pozytywnych wartości napływających z otoczenia (wysoka wartość kapitału społecznego).

Cel szczegółowy 5

Wysoka konkurencyjność obszarów wiejskich, u której podstaw stoją:

nowoczesne i zdywersyfikowane struktury gospodarcze,
rozwinięty sektor małych i średnich przedsiębiorstw,
kooperacja gospodarki z nauką na rzecz poprawy jakości wytwarzanych produktów
zaawansowana infrastruktura techniczna (w tym komunikacyjna)
skuteczny marketing produktów powstających na obszarach wiejskich.

Cel szczegółowy 6

Wysoka atrakcyjność inwestycyjna i mieszkaniowa obszarów wiejskich związana z:

pozytywną odmiennością wsi od obszarów zurbanizowanych
wysoką jakością środowiska przyrodniczego nieniosącego zagrożeń i wykorzystywanego zgodnie z zasadami ekorozwoju,
nasycenia w infrastrukturę gwarantującą komfort zamieszkania, właściwe warunki prowadzenia działalności gospodarczej oraz chroniącą walory środowiska naturalnego
rozwiniętymi instytucjami otoczenia biznesu,
odpowiednimi kwalifikacjami mieszkańców wsi.

Cel szczegółowy 7

Zrównoważony ilościowo i jakościowo rynek pracy wspomagany odpowiednią polityką edukacyjną.

3. Strategiczne domeny rozwoju obszarów wiejskich

Domeny te można rozumieć jako pola wymagające ingerencji dla osiągnięcia wyznaczonych celów strategicznych. Porządkują więc one wnioski wynikające z analizy wnętrza i otoczenia obszarów wiejskich, koncentrując uwagę na najważniejszych aspektach ich rozwoju.

Duże znaczenie powinno być przypisywane kapitałowi ludzkiemu i społecznemu dla rozwoju lokalnego, jego wyraźna, pozytywna odmienność w stosunku do obszarów zurbanizowanych, ale też pewne braki dostrzegane w kontekście zmian zachodzących w otoczeniu wskazują, że za pierwszoplanową domenę uznać należy:

DOMENA I
KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY.

Działania i kierunki proponowane w tej domenie służą również zachowaniu i odbudowie dziedzictwa kulturowego wsi województwa śląskiego. Równocześnie jednak stanowią istotny przyczynek dla poprawy sytuacji w pozostałych ośmiu domenach.

Analiza potencjałów wewnętrznych wskazuje, że jakkolwiek obszary wiejskie dysponują licznymi atutami, to jednak ich pozycja i perspektywy rozwojowe są zagrożone. Jest to wynikiem stopniowego osłabiania pozycji w otoczeniu, zarówno jeżeli chodzi o zdolność do przyciągania inwestycji, jak też wchodzenia w sieci kooperacyjne. Z powyższych względów należy przyjąć, że drugą ważną domeną winna być:

DOMENA II
KONKURENCYJNOŚĆ I ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA.

Do najważniejszych atutów obszarów wiejskich należą walory środowiskowe. Jest to siła szczególnie widoczna w wysoko zantropogenizowanym województwie śląskim. Mając na uwadze rozwój wielofunkcyjny pamiętać należy o tym, że realizacja funkcji gospodarczych i osadnictwa wymaga uwzględnienia pojemności środowiska naturalnego. Konieczne jest też, na niektórych obszarach, przywracanie pewnych wartości środowiskowych oraz równowagi ekologicznej. Dlatego też następną ważną domeną strategiczną jest:

DOMENA III
OCHRONA ŚRODOWISKA.

Do głównych kierunków działań należy aktywizacja gospodarcza mieszkańców wsi. Warunkiem uaktywniania potencjałów wewnętrznych i budowania pozycji w otoczeniu jest realizacja działań w domenie:

DOMENA IV
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ.

Analiza wewnętrznych uwarunkowań rozwojowych prowadzi do wniosku, że ważną barierą rozwoju obszarów wiejskich są braki infrastrukturalne. Dotyczy to zarówno rozwoju społecznego, jak i gospodarczego. Znaczna część wsi śląskiej, mimo że dysponująca - przeciętnie rzecz biorąc - lepszym niż obszary wiejskie w innych regionach kraju wyposażeniem infrastrukturalnym nie może realizować nowych kierunków rozwoju. Śladowy charakter ma transfer nowoczesnych rozwiązań technicznych. Wyraźne zapóźnienie w stosunku do obszarów zurbanizowanych prowadzi do osłabienia niezbyt silnej obecnie pozycji konkurencyjnej. Kolejną domenę działań musi więc stanowić techniczna i społeczna

DOMENA V
INFRASTRUKTURA.

Na osobną uwagę zasługuje konieczność rozwoju takich dziedzin, które prowadzą do zwiększenia otwarcia obszarów wiejskich na otoczenie, jak również do polepszenia komunikacji społecznej wewnątrz obszarów wiejskich. Na pierwszy plan wysuwa się kwestia możliwości korzystania z narzędzi informatycznych i to zarówno w sensie dostępności do właściwego wyposażenia, jak i umiejętności warunkujących jego efektywne wykorzystanie. Co najmniej równie ważne jest jednak tworzenie oprogramowań, produktów i usług odpowiadających na specyficzne potrzeby komunikacyjne obszarów wiejskich. Ważną domeną staje się, więc:

DOMENA VI
KOMUNIKACJA INFORMATYCZNA I SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE.

Znaczna część rozwoju wsi w dalszym ciągu uzależniona jest od rolnictwa. Mimo, że Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego zakłada rozwój wielofunkcyjny, to rolnictwo w dalszym ciągu utrzyma swoją istotną pozycję w kształtowaniu gospodarki, przestrzeni i kultury wsi. Na bazie rolnictwa, przy wykorzystaniu walorów środowiskowych możliwe jest też rozwijanie innych rodzajów działalności gospodarczej, a zwłaszcza turystyki. Stąd też dwoma kolejnymi domenami strategicznymi są:

DOMENA VII
ZDYWERSYFIKOWANE ROLNICTWO.

DOMENA VIII
TURYSTYKA I REKREACJA.

Realizacja kierunków w ramach przedstawionych powyżej domen oraz bliskie sąsiedztwo obszarów zurbanizowanych predestynują wieś śląską do pełnienia funkcji rezydencjalnych. W interesie aktualnych i potencjalnych mieszkańców wsi można więc wskazać domenę:

DOMENA IX
ATRAKCYJNOŚĆ ZAMIESZKIWANIA.

Napływ nowych mieszkańców może przyczynić się do wzbogacenia kapitału ludzkiego i społecznego na obszarach wiejskich, rozwoju usług, zwiększenia dochodów gmin.

Pomiędzy wskazanymi domenami nietrudno wskazać powiązania, sprawiające, że realizowane w ich ramach kierunki i działania będą się wzajemnie wspomagać. Efekt synergii, jak również konsekwencja w działaniach na rzecz rozwoju obszarów wiejskich przyczyni się do przyspieszenia rozwoju całego regionu.

4. Sugestie dotyczące możliwości stosowania komplementarnych podejść we wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich województwa śląskiego

Jest wysoce pożądane, aby w Województwie Śląskim - uwzględniając jego specyfikę oraz doświadczenia w dziedzinie wspierania rozwoju obszarów wiejskich - wypracować różne komplementarne podejścia w dziedzinie wspierania rozwoju obszarów wiejskich w regionie.

Zaangażowanie społeczności wiejskiej jest główną siłą napędową przemian, które następują na obszarach objętych odnową wsi. Jednocześnie cechą odnowy wsi jako metody rozwoju obszarów wiejskich jest kompleksowość, tj. uzgodnienie i realizowanie całościowej wizji rozwoju wsi, z myślą o zachowaniu jej tożsamości, przestrzennej integralności oraz zharmonizowaniu podstawowych funkcji: mieszkalnej, gospodarczej (produkcja i usługi) oraz rekreacyjnej i wypoczynkowej. Pod tym względem metoda ta korzystnie odróżnia się od innych programów i przedsięwzięć odgórnych, koncentrujących swoją uwagę na jednym lub kilku sektorach rozwoju.

Odnowa wsi jako działanie oddolne powinno być wspomagane przez gminne, powiatowe i regionalne instrumenty wsparcia, realizowane zgodnie z zasadą subsydiarności. Doświadczenia odnowy wsi zarówno w regionie, jak i w innych częściach kraju, wskazują jednak na fakt, iż na tle innych przedsięwzięć metoda ta nie wymaga wielkich nakładów finansowych, a jednocześnie przynosi duże korzyści społeczne, kulturowe i gospodarcze. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż odnowa wsi jako metoda rozwoju obszarów wiejskich cechuje się wysoką na ogół dźwignią finansową. Oznacza to, że uruchomione w procesie odnowy wsi nakłady własne społeczności wiejskiej znacząco przewyższają na ogół kwotę dotacji zewnętrznych, a korzyści wynikające z odnowy są z reguły wyraźnie wyższe niż koszty.

Istotną orientacją w rozwoju obszarów wiejskich jest też podejście typu Leader, które koncentruje się na wsparciu rozwoju obszarów wiejskich na znacznie większym obszarze niż w wypadku metody stosowanej w odnowie wsi. Orientacja typu Leader oparta jest na bogatych doświadczeniach zgromadzonych przez liczne regiony krajów członkowskich Unii Europejskiej. Inicjatywa Wspólnotowa Leader+ w odróżnieniu od innych programów rozwojowych cechuje się wieloma pozytywnymi odmiennościami. W odróżnieniu od programów o charakterze sektorowym, celem inicjatywy jest wspieranie wzorcowych inicjatyw rozwoju lokalnego, popieranie nowatorskich kierunków rozwoju obszarów wiejskich, zwiększanie wymiany doświadczeń i przenoszenia umiejętności.

W odróżnieniu od tradycyjnego sposobu wspierania obszarów wiejskich, które polega na dotacjach na realizację projektu i cechuje się podejściem odgórnym i sektorowym, przy zachowaniu autonomiczności poszczególnych projektów, podejście typu Leader cechuje się wieloma pozytywnymi rozwiązaniami. Wspieranie rozwoju obszarów wiejskich tą metodą dokonuje się poprzez udzielenie tzw. grantu globalnego dla lokalnej grupy działania, funkcjonującej na obszarze zamieszkałym od 10 tysięcy do 100 tysięcy osób. Grant globalny zostaje udzielony celem wsparcia całej strategii rozwoju określonego obszaru wiejskiego, a nie wsparcia pojedynczego projektu. Cechą orientacji, która występuje w tej metodzie, jest podejście terytorialne, a zarazem oddolne, przejawiające się w lokalnym zarządzaniu rozwojem przez partnerstwo trójsektorowe, z silnym podkreśleniem roli organizacji obywatelskich i małych, średnich przedsiębiorstw. W podejściu typu "Leader" akcentuje się znaczenie wiązki projektów, między którymi powinna zachodzić daleko idąca synergia. Cechą wspólną obu metod rozwoju obszarów wiejskich (tzn. odnowy wsi i podejścia typu Leader) jest nacisk na wzmocnienie społeczności lokalnych i ich zdolności do oddolnego zarządzania rozwojem obszarów wiejskich na swoim obszarze. Wydaje się wysoce wskazane, aby Samorząd Województwa wspierał rozwój obszarów wiejskich w tym właśnie kierunku, przy użyciu obu metod.


Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Ligonia 46, 40-037 Katowice