I. DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO - GOSPODARCZEJ

1.1 Ogólna informacja o województwie

Województwo śląskie zajmuje 3,9% powierzchni kraju (tj. 12294 km2), na której zamieszkuje 4,8 mln osób, co stanowi 12,4% ludności Polski. Województwo posiada najwyższą w kraju gęstość zaludnienia, która wynosi 386 osób/km2 i jest ponad trzykrotnie wyższa od średniej krajowej wynoszącej 122 osoby/km2. Leży na skrzyżowaniu szlaków transportowych i komunikacyjnych o znaczeniu krajowym i europejskim. Z północy na południe przecina go droga krajowa łącząca poprzez przystanie promowe Skandynawię z południem Europy. Z zachodu na wschód biegnie droga krajowa - najważniejszy szlak komunikacyjny między Unią Europejską a Ukrainą, Rosją i innymi południowymi państwami Wspólnoty Niepodległych Państw.

Na strukturę administracyjną regionu składa się 19 miast na prawach powiatu, 17 powiatów ziemskich oraz 167 gmin, z czego 49 to gminy miejskie, 21 miejsko-wiejskie i 97 wiejskie. Aż 55 gmin, tj. prawie co trzecia, posiada status górniczej. Ponad 80% wszystkich gmin górniczych w kraju leży na obszarze województwa śląskiego.

Województwo śląskie jest obszarem silnie zurbanizowanym, o czym świadczy najwyższy w Polsce wskaźnik urbanizacji kształtujący się na poziomie 79,3% (przy średniej krajowej 61,7%). W regionie utrzymuje się najwyższy spośród wszystkich województw udział zatrudnienia w przemyśle i budownictwie. Pod względem wytworzonego Produktu Krajowego Brutto region zajmuje drugie, po mazowieckim, miejsce w kraju.

1.2 Sytuacja społeczno - demograficzna

W województwie śląskim występuje duże zróżnicowanie gęstości zaludnienia. Najwyższy wskaźnik w 2001 roku cechował miasta aglomeracji górnośląskiej, wśród których prym wiodły: Świętochłowice - 4180 osób/km2, Chorzów - 3516 i Siemianowice Śląskie - 3045. Natomiast obszarami o najniższym wskaźniku gęstości zaludnienia były powiaty: częstochowski - 88 osób/km2, kłobucki - 97 i lubliniecki - 98. Około 51,5% ogólnej liczby ludności województwa stanowiły kobiety (prawie 2,5 mln), przy czym średnio na 100 mężczyzn przypadało 106,1 kobiet. Wskaźniki te są zbliżone do krajowych.

O ile w kraju udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności w 2002 roku kształtował się na poziomie 23,2%, w wieku produkcyjnym - 61,8%, a w wieku poprodukcyjnym - 15%, to województwo śląskie charakteryzowało się populacją przeciętnie młodszą. Świadczy o tym wyższy udział ludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie mieszkańców, który wynosił 63,8%.

W 2001 roku przyrost naturalny na 1000 mieszkańców w Polsce kształtował się na poziomie plus 0,01%, a w regionie minus 1,1, co po województwie łódzkim (minus 3,4) dawało najniższy wskaźnik w kraju. Według prognozy demograficznej GUS do 2005 roku, w województwie znacznie zwiększy się liczba młodzieży w wieku od 19 do 24 lat (o około 11,4 tys. osób), co wymagać będzie zdecydowanych działań w celu tworzenia nowych miejsc pracy oraz przeciwdziałania wzrostowi bezrobocia i jego negatywnym skutkom.

Upowszechnienie wykształcenia średniego wymaga od samorządów szczebla powiatowego i wojewódzkiego rozwoju sieci szkół ponadgimnazjalnych. Należy dążyć do ścisłego powiązania kierunków kształcenia zawodowego z potrzebami regionu oraz prognozowanymi zmianami na rynku pracy. Ważne jest również upowszechnianie kształcenia szerokoprofilowego przy równoczesnym odchodzeniu od nauki w wąskich specjalnościach.

W 2001 roku na potencjał naukowy województwa składały się 33 uczelnie wyższe (w tym 23 niepaństwowe) oraz 11 filii i wydziałów zamiejscowych. Pod względem liczby studentów województwo było drugim co do wielkości ośrodkiem akademickim w Polsce. Wraz z pogłębianiem się przemian gospodarczych rośnie popularność studiów wyższych, w tym licencjackich. W celu lepszego dostosowania kierunków kształcenia do potrzeb rynku pracy uczelnie nawiązują coraz szerszą współpracę zarówno z samorządami gospodarczymi i przedsiębiorstwami, jak i krajowymi oraz zagranicznymi ośrodkami akademickimi. Wymiana doświadczeń wpływa na powstawanie nowych kierunków kształcenia i dalszy rozwój już istniejących. W 2001 roku w regionie studiowało 192,6 tys. studentów, co stanowi wzrost ich liczby o 14,4 tys. w stosunku do roku ubiegłego.

1.3 Gospodarka

Na terenie województwa śląskiego skoncentrowany jest duży potencjał przemysłowy kraju, o czym świadczy wartość wytworzonego w regionie Produktu Krajowego Brutto. W 2001r. województwo wytworzyło 13,8% wartości PKB, co w przeliczeniu na 1 mieszkańca dawało wartość 19,1 tys. zł.

W strukturze wytworzonej w województwie wartości dodanej brutto największy udział miały usługi - 57,3% (w tym rynkowe - 46,7%) oraz przemysł - 33,0%. Budownictwo wytworzyło 7,9% wartości dodanej brutto, a rolnictwo (łącznie z łowiectwem, leśnictwem, rybołówstwem i rybactwem) jedynie 1,7%. W 2000 roku wartość dodana brutto przypadająca na 1 pracującego w regionie wynosiła 46,4 tys. zł, co plasowało województwo śląskie na trzeciej pozycji w kraju.

W 2001 roku zarejestrowanych było w regionie 403,4 tys. podmiotów gospodarczych, w tym 315,2 tys. jednostek osób fizycznych. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił przyrost liczby podmiotów gospodarczych o 18,0 tys., tj. o 4,7%. Wśród podmiotów sektora prywatnego, których liczba wynosiła 388,8 tys., czyli 96,4%, największy udział miały jednostki osób fizycznych (81,1%). Własność zagraniczną stanowiło 3,3 tys. podmiotów, tj. zaledwie 0,8% jednostek sektora prywatnego.

Wartość produkcji sprzedanej przemysłu w regionie wyniosła 80,6 mld zł. (16,8% wielkości krajowej). Najwyższy udział miało w niej górnictwo węgla kamiennego i brunatnego - 18,9%, produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep - 15,1%, produkcja metali - 13,4% oraz produkcja artykułów spożywczych i napojów - 10,0%.

Coraz większego znaczenia w strukturze gospodarczej regionu nabiera sektor usług. W końcu 2001 roku w sektorze tym funkcjonowało 311,5 tys. podmiotów, w których pracowało 50,8% wszystkich pracujących w regionie. W porównaniu do roku 1998 roku w sektorze usług nastąpił wzrost liczby pracujących o 4%.
W 2001 roku wartość produkcji sprzedanej artykułów spożywczych i napojów stanowiła 10% ogólnej wartości produkcji sprzedanej w regionie. W ramach przemysłu spożywczego do najlepiej rozwijających się należała branża piwowarska. Była ona jedną z pierwszych, w których podjęty został proces prywatyzacji. Przejęcie przez inwestorów zagranicznych czołowych polskich browarów, przyczyniło się do szybkiego podniesienia ich poziomu technologicznego. W 2001 roku produkcja piwa w regionie kształtowała się na poziomie 7,4 mln hektolitrów, co stanowiło blisko 30% produkcji krajowej.

W regionie dynamicznie rozwija się produkcja makaronów, o czym świadczy blisko 30% wzrost w latach 2000 - 2001r. Funkcjonuje tu około 50 wytwórni, których udział w rynku krajowym wynosił około 26%. Aktualnie w branży rolno - spożywczej największy dystans w stosunku do krajów europejskich występuje w przemyśle mięsnym, mleczarskim, młynarskim, cukrowniczym i owocowo-warzywnym. Niekonkurencyjna jest także produkcja piekarnicza i paszowa.

Przemysł elektromaszynowy zatrudniający około 80 tys. osób należał do najlepiej rozwiniętych branż w regionie. W ostatnich latach nastąpił dynamiczny rozwój przemysłu precyzyjnego i elektronicznego.
W województwie śląskim rozwój budownictwa związany był z dużą chłonnością regionalnego rynku materiałów i usług budowlanych. W 2001 roku na przemysł ten składało się około 42,3 tys. firm, z których aż 83,4% stanowiły jednostki osób fizycznych. Ogółem w branży budowlanej zatrudnionych było 114,1 tys. osób, z czego 95,0% w sektorze prywatnym.

W 2001r. w produkcji energii elektrycznej województwo zajmowało drugie miejsce w kraju wytwarzając około 1/5 krajowej produkcji energii (29894,4 GWh). Region zajmował również drugie miejsce w kraju w zużyciu energii elektrycznej przez miejskie gospodarstwa domowe (15,9% krajowego zużycia).

Wydajność w przemyśle w 2001 roku (w stosunku do roku poprzedniego) wzrosła w regionie o 7,2%. W tym czasie najwyższy wzrost wydajności odnotowano w produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej - o 24,5%, produkcji maszyn i aparatury elektrycznej - o 22,1% oraz w produkcji wyrobów z surowców niemetalicznych - o 20,9%. Z kolei najwyższy spadek wydajności odnotowano w działalności wydawniczej (poligrafii i reprodukcji zapisanych nośników informacji) - o 13,9% oraz w produkcji drewna i wyrobów z drewna oraz wyrobów ze słomy i wikliny - o 10,7%.

Udział województwa śląskiego w krajowym eksporcie wynosił około 17,0%, a w imporcie około 10,0%. Pod względem udziału w obrotach handlu zagranicznego region zajmował drugie miejsce w kraju. W tym samym okresie województwo posiadało najwyższe w kraju dodatnie saldo bilansu handlu zagranicznego. Szacuje się, że około 60% obrotów handlu zagranicznego region realizował z krajami Unii Europejskiej.

Restrukturyzacja gospodarki jest jednym z najważniejszych warunków podniesienia konkurencyjności regionu. Analiza wykazuje, że tempo restrukturyzacji jest niższe niż oczekiwano. Do istotnych przyczyn tego stanu należy zaliczyć niekorzystną sytuację finansową restrukturyzowanych przedsiębiorstw oraz silny opór społeczny powodowany zagrożeniami wynikającymi ze zwolnień. Obawy pracowników związane są przede wszystkim z możliwością utraty źródła utrzymania rodziny i długotrwałym bezrobociem. Zjawisko to szczególnie ostro widoczne jest w górnictwie.

Pomimo zachodzących w regionie zmian strukturalnych, w dalszym ciągu w jego gospodarce istotną rolę odgrywają tradycyjne gałęzie przemysłu takie jak: górnictwo węgla kamiennego i hutnictwo żelaza i stali. Proces restrukturyzacji górnictwa zapoczątkowany został w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku. W tym czasie w branży tej zatrudnionych było ok. 300 tys. osób, a roczne wydobycie węgla kształtowało się na poziomie ok. 130 mln ton.

Ostatnio realizowany był program rządowy "Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998 - 2002" z czerwca 1998 r.

Cele generalne reformy obejmowały:

• dostosowanie podmiotów gospodarczych w górnictwie do gospodarki rynkowej i utrzymanie konkurencyjności węgla na rynku krajowym,
• zaspokojenie do 2010 roku krajowego zapotrzebowania na węgiel i utrzymanie ekonomicznego eksportu, zachowanie wymogów ochrony środowiska i konkurencyjności w warunkach określonych przez Unię Europejską i przy otwartości rynków wszystkich nośników energii.

Osiągnięte wyniki, to głównie spadek zatrudnienia i zdolności produkcyjnych, co zrealizowano m.in. w wyniku likwidacji 13 kopalń i częściowej likwidacji dalszych 10. Aktualnie górnictwo zatrudnia blisko 141 tys. osób i wydobywa rocznie ok. 100 mln ton węgla. Nie osiągnięto istotnej poprawy wyników ekonomicznych, co wymusiło konieczność opracowania kolejnego programu restrukturyzacji branży.

W dniu 20 listopada 2002 r. Rada Ministrów przyjęła "Program restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2003-2006 z wykorzystaniem ustaw antykryzysowych i zainicjowaniem prywatyzacji niektórych kopalń", a 28 stycznia 2003 r. jego korektę. Poprawiony program przewiduje realizację dwóch celów:

• ekonomicznego: rentowność i systematyczne zmniejszanie zaległych zobowiązań całego sektora oraz zapewnienie regularnych płatności, w tym docelowo opłat ekologicznych,
• społecznego: łagodzenie skutków dotychczasowej i planowanej restrukturyzacji zatrudnienia.

Zakłada się zmniejszenie poziomu zatrudnienia w górnictwie do 2006 r. o 27,2 tys. osób, z czego 21,2 tys. stanowić będą odejścia naturalne a 8,4 tys. - odejścia z wykorzystaniem systemu osłonowo-aktywizującego. Przewiduje się również przyjęcie do górnictwa w tym okresie nowych 2,4 tys. osób. Najwięcej osób ma odejść z sektora w 2003 r. (8,1 tys. osób z wykorzystaniem systemu osłonowo-aktywizującego i 3,4 tys. w wyniku odejść naturalnych). Na rok 2003 planuje się również zmniejszenie zdolności produkcyjnej kopalń o 12,7 mln ton, co wynikać będzie z decyzji o likwidacji kopalń, zapoczątkowującej realizację Programu. W efekcie podjętych działań wydobycie węgla wyniesie w 2006 roku 88,8 mln ton, a sprzedaż - 87,2 mln ton, przy poziomie zatrudnienia - 114,2 tys. osób.

Reforma ma kosztować 4,8 mld zł., z czego 2,8 mld zł pochodzić będzie z budżetu państwa. Z obecnych siedmiu spółek węglowych pozostaną dwie: Jastrzębska Spółka Węglowa (JSW) i Katowicki Holding Węglowy (KHW), a także samodzielne kopalnie: Budryk, Bogdanka i ZG Sobieski-Jaworzno III. Na bazie pozostałych spółek tworzy się Kompanię Węglową SA. Zakłada się, że 7 kopalń o najgorszych wynikach ekonomicznych (5 z Kompanii Węglowej i po jednej z KHW i JSW) zostanie postawionych w stan likwidacji i przekazanych do Spółki Restrukturyzacji Kopalń SA.

Problemy w górnictwie rzutują niewątpliwie na sytuację tak zwanych firm okołogórniczych (w tym głównie małych i średnich przedsiębiorstw). Ograniczenie zamówień z górnictwa z jednej strony i nieterminowe realizowanie należnych płatności z drugiej, w wielu przypadkach całkowicie uniemożliwia rozwój, a często prowadzi wręcz do upadku tych firm.

Reformy w branży hutniczej, podobnie jak w górnictwie, rozpoczęto w latach dziewięćdziesiątych. Celem strategicznym zaktualizowanego w 2001r. "Programu restrukturyzacji hutnictwa żelaza i stali" jest osiągnięcie możliwości oferowania przez polskich producentów konkurencyjnych wyrobów hutniczych zarówno na rynku krajowym jak i światowym. Cel ten powinien być osiągnięty między innymi poprzez restrukturyzację:

• zatrudnienia,
• organizacyjną,
• majątkową,
• finansową.

W wyniku prowadzonych działań, zatrudnienie w hutnictwie żelaza i stali spadło z ponad 140 tys. osób do około 31 tys. na koniec 2001r., natomiast produkcja stali spadła z około 13 mln ton w 1990 r. do blisko 9 mln ton w 2001 roku.

Jednym z efektów restrukturyzacji było utworzenie Polskich Hut Stali SA. (PHS), powstałych w wyniku połączenia (będących w 100 % własnością Skarbu Państwa spółek akcyjnych) hut: im. T.Sendzimira, Katowice, Cedler i Florian. Aktualnie PHS skupia około 70% krajowych zdolności produkcyjnych stali surowej. Utworzenie spółki miało na celu między innymi poprawę wskaźników ekonomicznych i finansowych, co w kontekście wejścia Polski do UE powinno zwiększyć konkurencyjność tego podmiotu w stosunku do pozostałych europejskich producentów stali.

W lutym 2003r. dokonano zmiany w ustawie o restrukturyzacji hutnictwa żelaza i stali (ustawa z dnia 12 lutego 2003r.).

Aktualnie w Polsce działalnością hutniczą zajmuje się 40 podmiotów gospodarczych, a udział naszego województwa w krajowej produkcji przemysłu hutniczego wynosi:

• w produkcji stali surowej - około 70 %,
• w produkcji wyrobów walcowanych na gorąco - około 60 %.

Na koniec 2002 roku zatrudnienie w przedsiębiorstwach hutniczych województwa wynosiło około 16 tys. osób.

Prowadzone procesy restrukturyzacji tradycyjnych sektorów przemysłu, oprócz skutków gospodarczych wywołują również skutki społeczne, dotykające nie tylko osób tracących pracę, ale również członków ich rodzin. Zjawisko to dotyczy zwłaszcza środowisk górniczych, w których dominuje tradycyjny model rodziny. Utrata pracy przez jedynego żywiciela rodziny pozbawia ją ekonomicznych podstaw utrzymania. Niepokojące jest także rozszerzanie się tzw. "dziedziczenia bezrobocia".

Proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych zapoczątkowany został w 1990 roku na mocy ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. W latach 1990 - 2001 procesem tym w regionie objętych było 721 przedsiębiorstw państwowych (bez przedsiębiorstw gospodarki rolnej włączonych do zasobu własności rolnej Skarbu Państwa), z czego 228 poddano likwidacji.

Do dnia 31 grudnia 2001 roku, na bazie przedsiębiorstw państwowych, utworzono 259 spółek, z czego 44% spośród nich włączono do NFI.

Wśród spółek powstałych w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych najliczniejszą grupę stanowiły spółki:

• przetwórstwa przemysłowego -159, co stanowi 61,4% wszystkich tego typu spółek,
• budownictwa - 32 (12,4%),
• wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę - 19 (7,3%),
• górnictwa i kopalnictwa - 16 (6,2%),
• transportu i gospodarki magazynowej oraz łączności - 13 (5%),
• handlu i napraw - 11 (4,2%).

Dla powstawania nowych i rozwoju już istniejących małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) niezbędne jest tworzenie otoczenia sprzyjającego rozwojowi przedsiębiorczości, przygotowanie profesjonalnego personelu zajmującego się aktywizacją gospodarczą środowiska lokalnego oraz tworzenie instytucji rozwoju lokalnego. Rozwojowi tych form działalności gospodarczej szczególnie sprzyjają sektory: usług okołobiznesowych, ochrony środowiska, nowych technologii, informatyki, turystyki oraz rolno-spożywczy.

Postępujący proces integracji Polski z UE wymusza konieczność szybkiego dostosowania przedsiębiorstw do warunków rosnącej konkurencji. Niezbędne jest zatem szybkie osiągnięcie przez ten sektor wysokiego poziomu zdolności konkurowania zarówno na rynku krajowym jak i międzynarodowym.

W porównaniu do krajów Unii Europejskiej polski sektor naukowo - badawczy charakteryzuje się niedoinwestowaniem i niedoborami infrastruktury. Trudno się dziwić, skoro w krajach UE poziom nakładów na rozwój nauki i działalności badawczo - rozwojowej kształtuje się na poziomie 2-3% PKB, podczas gdy w Polsce - niecałe 0,5%. W 2001 roku województwo śląskie było drugim co do wielkości, po mazowieckim, ośrodkiem w kraju skupiającym największą liczbę jednostek badawczych i rozwojowych. Na ten duży potencjał regionu składało się 116 jednostek (tj. około 13,0% placówek krajowych), w których zatrudnionych było około 12 tys. pracowników. Ich działalność obejmowała głównie: górnictwo, hutnictwo, przetwórstwo żelaza i stali oraz metali nieżelaznych, przemysł energetyczny, elektrotechniczny, chemiczny, maszynowy. Jednostki badawczo-rozwojowe prowadziły również bardzo ważną dla regionu działalność na rzecz ochrony środowiska i zagospodarowania odpadów przemysłowych.

O poziomie rozwoju innowacji i nowych technologii w regionie decyduje m.in. wielkość nakładów ponoszonych na działalność badawczo-rozwojową i innowacyjną. W 2001 roku nakłady na działalność badawczo - rozwojową w Polsce wynosiły 4 858,1 mln zł., podczas gdy w województwie zaledwie 405,2 mln zł., tj. 8,3% wartości krajowej. Biorąc pod uwagę wynoszący 13,8% wkład regionu w tworzenie PKB (jedynie większy wkład ma mazowieckie - 19,9%), nakłady tu ponoszone należy uznać za zdecydowanie niewystarczające. Sytuacja ta stanowi zagrożenie dla ofensywnych zmian strukturalnych, umożliwiających zastąpienie branż tradycyjnych, charakterystycznych dla województwa śląskiego, nowymi rodzajami działalności.

Wielkość nakładów finansowych ponoszonych w regionie na innowacje w przemyśle w 2001r. kształtowała się na poziomie 1960 mln zł, co w porównaniu do roku poprzedniego oznaczało wzrost o 26,3%. Z tej kwoty na sektor prywatny przypadało 72,8%. Najwyższe nakłady poniesiono na: produkcję pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep - 26,2%, produkcję wyrobów z surowców niemetalicznych - 14,4%, a także na górnictwo węgla kamiennego i brunatnego oraz wydobywanie torfu - 8,3%.

Istnieje również potrzeba tworzenia dobrego klimatu do inwestowania w rozwojowe dziedziny takie jak np. biotechnologie, nanotechnologie, technologie multimedialne i internetowe, ochronę środowiska, budownictwo, turystykę. Dla wsparcia rozwoju działań innowacyjnych w regionie istotne jest sprawne działanie instytucji proinnowacyjnych (centra transferu technologii i innowacji), których zadaniem jest niesienie pomocy przedsiębiorcom w realizacji projektów technologicznych oraz absorpcji nowoczesnych, technologii przyjaznych dla środowiska - głównie przez sektor MŚP.

Występująca na rynku regionalnym "instytucjonalna luka" w dziedzinie pobudzania procesów innowacyjnych, spowodowała utworzenie w województwie śląskim Regionalnego Centrum Innowacji i Transferu Technologii, którego funkcjonowanie ma na celu poprawę konkurencyjności sektora MŚP w województwie. Od listopada 2001r. realizowane jest też, w ramach 5. Programu Ramowego Unii Europejskiej, przedsięwzięcie zmierzające do stworzenia Regionalnej Strategii Innowacji RIS-Silesia. Celami projektu są:

• opracowanie dokumentu Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Śląskiego,
• stworzenie regionalnego systemu kreującego i monitorującego działania innowacyjne w regionie,
• optymalne przygotowanie regionu do integracji ze strukturami UE.

W celu unowocześnienia gospodarki poprzez "przyciągnięcie" nowoczesnych technologii oraz przyspieszenia restrukturyzacji, powołano Katowicką Specjalną Strefę Ekonomiczną S.A. (KSSE). Obejmuje ona ponad 20 obszarów zajmujących łącznie ponad tysiąc hektarów, co umożliwia inwestorom wybór najdogodniejszej lokalizacji. Na uwagę zasługuje fakt, że KSSE jest pod względem aktywności liderem wśród polskich specjalnych stref ekonomicznych.

Dotychczas pozyskała ona ponad 100 podmiotów gospodarczych, z których 35 już rozpoczęło produkcję. W KSSE firmy mają zainwestować łącznie około 5 mld zł oraz stworzyć ponad 18 tys. nowych miejsc pracy. Do największych inwestorów zagranicznych należą: Opel, Isuzu Motors, Delphi Automotive System, Roca. Natomiast spośród prężnych firm krajowych swoją działalność w KSSE ulokowały: Agora - Poligrafia, Tras, Atlas, M.M. Duda i inni.

Niezależnie od działań podejmowanych przez KSSE również gminy tworzą korzystne warunki do inwestowania np. poprzez tworzenie stref aktywności gospodarczej oraz przygotowywanie ofert inwestycyjnych dla potencjalnych inwestorów. W 2001 roku nakłady inwestycyjne w województwie śląskim wynosiły 12 573,1 mln zł., z czego na sektor prywatny przypadało 59,8%. Dawało to regionowi drugie miejscu w kraju. Najwyższe nakłady poniesiono w przemyśle, których udział wynosił 42,9%.

Pomimo zmian zachodzących w regionie w ostatnich latach, województwo śląskie w dalszym ciągu jest postrzegane przez pryzmat przemysłu ciężkiego, co powoduje, że mało dostrzegane są jego walory rolnicze. W 2001 roku na wsi mieszkało około miliona osób, co stanowiło 20,6% ogólnej liczby mieszkańców województwa. Powierzchnia użytków rolnych w województwie śląskim wynosiła 615,7 tys. ha (połowa powierzchni województwa), z czego gospodarstwa indywidualne zajmowały około 494,9 tys. ha, tj. 80,4% powierzchni rolniczej. W strukturze agrarnej regionu, podobnie jak w całym pasie południowej Polski, przeważają drobne gospodarstwa. Szacuje się, iż przeciętna powierzchnia gospodarstwa nie przekraczała powierzchni 4 ha i była zdecydowanie niższa od średniej krajowej wynoszącej ok. 8 ha. Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych w porównaniu do 2000 roku spadła w regionie o 2,3%.

Struktura upraw województwa nie odbiegała znacząco od struktury krajowej. Główną pozycję w strukturze zasiewów zajmowały uprawy zbożowe (181,5 ha, co stanowiło 55,5% ogólnej powierzchni zasiewów) i ziemniaki (38,3ha - 11,7%). W produkcji zwierzęcej dominował chów trzody chlewnej (347 tys. sztuk). W 2001 roku w rolnictwie pracowało 210 tys. osób, tj. 12,5% ogółu pracujących w regionie. Restrukturyzacja obszarów wiejskich powinna koncentrować się przede wszystkim na tworzeniu miejsc pracy w działalności pozarolniczej oraz podejmowaniu działań mających na celu przekwalifikowanie mieszkańców tych terenów. Pożądanym kierunkiem jest również rozwój upraw specjalistycznych i prowadzonych metodami ekologicznymi.

Poprawa warunków życia na wsi będzie możliwa poprzez podjęcie działań mających na celu rozwój infrastruktury komunalnej i technicznej, w tym drogowej. Pilnego uporządkowania wymaga także gospodarka wodno - ściekowa. Rozwój obszarów wiejskich wpłynie korzystnie zarówno na stan środowiska naturalnego, jak również dywersyfikację działalności prowadzonej na tym obszarze.

W regionie istnieją korzystne warunki do rozwoju turystyki i rekreacji jak np. obszary Beskidu Śląskiego i Żywieckiego, czy Jura Krakowsko-Częstochowska. Bliskość dużych ośrodków miejskich aglomeracji górnośląskiej sprzyja rozwojowi turystyki miejsko-przemysłowej, a liczne kompleksy leśne - rozwojowi turystyki weekendowej. Region posiada również warunki do rozwoju żeglarstwa i kajakarstwa na jeziorach np. Żywieckim, Międzybrodzkim oraz sztucznych zbiornikach wodnych.

W 2001 roku w województwie zlokalizowanych było 470 obiektów noclegowych turystki, co stanowiło ok. 6% wszystkich tego typu obiektów w kraju. Obiekty te oferowały 35,0 tys. miejsc noclegowych. Spośród wszystkich obiektów noclegowych zlokalizowanych w regionie 8,6%, czyli 62 obiekty stanowiły hotele. Sektor turystyczny charakteryzował się stosunkowo niskim stanem technicznym obiektów oraz nie zawsze zadowalającą jakością świadczonych usług. W sektorze tym zatrudnionych było około 15% ogólnej liczby zatrudnionych w regionie.

1.4 Rynek pracy, bezrobocie

W 2001 roku wskaźnik aktywności zawodowej dla województwa śląskiego liczony jako odsetek pracujących do ogólnej liczby ludności wynosił 34,9% i był niższy od średniej krajowej o 3,1%. Według stanu na koniec roku w regionie było 2 mln osób czynnych zawodowo, z których 1,7 mln to osoby pracujące, a 313 tys. to bezrobotni. Najwięcej osób pracowało w:

• przetwórstwie przemysłowym - 321,6 tys. osób (19,1% ogółu pracujących),
• handlu i naprawach - 269,4 tys. (16,0%),
• rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie - 212,8 tys. (12,6%),
• górnictwie i kopalnictwie - 139,8 tys. (8,3%),
• budownictwie - 114,0 tys. (6,8%).

Struktura pracujących w regionie charakteryzowała się wyższym od średniej krajowej udziałem pracujących w przemyśle i budownictwie, który dla województwa wynosił 36,6%, a dla kraju - 25,2%. W ogólnej liczbie pracujących w województwie 46% stanowiły kobiety. Wskaźnik ten był niższy od średniej krajowej o 2,2%. Ponad 65% pracowników zatrudniał sektor prywatny (1101,7 tys.), co w porównaniu do roku poprzedniego oznaczało wzrost o 0,5%.

Od kilku lat obserwuje się w regionie proces ubożenia mieszkańców, w głównej mierze powodowany wzrostem bezrobocia. Na przestrzeni ostatnich pięciu lat liczba bezrobotnych wzrosła o 220%. Według stanu na lipiec 2003 roku stopa bezrobocia rejestrowanego w regionie kształtowała się na poziomie 16,5% (przy średniej krajowej 17,8%). Mimo to, skala zjawiska była bardzo duża - liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie wyniosła 327,9 tys. osób, co oznacza, że co dziesiąty bezrobotny w kraju był mieszkańcem naszego regionu.

W porównaniu do końca 2001r liczba zarejestrowanych bezrobotnych nadal wykazuje tendencję rosnącą. Według stanu na koniec lipca 2003 roku wynosiła ona 327,9 tys. osób i w porównaniu do grudnia 2001 roku była wyższa o 1%. Struktura bezrobotnych według płci nie uległa zasadniczej zmianie. Wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych udział kobiet wynosił 53,0% (181,1 tys. osób).
Pozytywnym zjawiskiem jakie wystąpiło w regionie w okresie od stycznia do lipca br. jest spadek stopy bezrobocia z 17,1% do 16,6%.

W szczególnie trudnej sytuacji znajduje się 86,3% bezrobotnych (blisko 300 tys. osób) nie posiadających prawa do zasiłku. W stosunku do poprzedniego miesiąca jest ich o 9,5 tys. więcej. W omawianym okresie bezrobotni mieszkańcy wsi stanowili 17,4% (60 tys. osób) ogólnej liczby zarejestrowanych. W odniesieniu do danych sprzed miesiąca liczba zarejestrowanych osób tej kategorii wzrosła o 1,7 tys. (3,0%).

W styczniu 2003r. 23 zakłady pracy zgłosiły zwolnienia grupowe, które dotyczyły łącznie 703 pracowników, w tym:

• z sektora publicznego - 244 osoby z 8 zakładów pracy,
• z sektora prywatnego - 459 osób z 15 zakładów pracy.

Województwo śląskie pod względem wysokości stopy bezrobocia wykazuje znaczne wewnętrzne zróżnicowania przestrzenne. Wielkość i stopę bezrobocia w województwie śląskim według powiatów (w latach 2000 - 2002) przedstawia poniższa tabela:

Bezrobocie w województwie śląskim w latach 2000 - 2003 według powiatów

Nadal pracodawcy zgłaszają zbyt mało ofert pracy, aczkolwiek notuje się pewną poprawę w tym zakresie. W styczniu br. do powiatowych urzędów pracy zgłoszono 3792 propozycje zatrudnienia, tj. o 575 ofert więcej niż miesiąc wcześniej i o 1019 więcej niż w styczniu 2002 roku. Niestety, wśród zgłaszanych ofert ponad jedną trzecią (34,4%) stanowiły propozycje pracy subsydiowanej.

Najbardziej aktywną formą zwalczania bezrobocia w województwie są szkolenia i przekwalifikowania bezrobotnych. Aktywizacja bezrobotnych odbywa się również poprzez programy rynku pracy subsydiowane z Funduszu Pracy. Podejmowane dla łagodzenia problemu bezrobocia działania polegają na: kierowaniu bezrobotnych do prac interwencyjnych, udzielaniu bezrobotnym pożyczek na prowadzenie działalności gospodarczej lub rolniczej oraz zakładom na tworzenie nowych miejsc pracy, szkoleniu bezrobotnych, aktywizacji absolwentów, poradnictwie zawodowym oraz prowadzeniu zajęć w klubach pracy.

Wspieranie zróżnicowania, wzmacnianie możliwości szkoleniowych, poprawa jakości edukacji i rozwój systemów szkoleniowych zadecydują o konkurencyjnej regionu. Szczególnie istotne jest ukierunkowywanie zmian systemu edukacji na technologie informacyjne i komunikacyjne. Jakość edukacji i szkoleń dla ludzi młodych wkraczających na rynek pracy może być decydującym czynnikiem przyciągającym inwestorów.

1.5 Infrastruktura techniczna

W województwie śląskim w 2001 roku długość dróg publicznych o nawierzchni twardej wynosiła 19,5 tys. km, co stanowiło 7,8% tego typu dróg w kraju. Na każde 100 km2 powierzchni przypadało 158,6 km dróg o nawierzchni twardej i był to najwyższy w kraju wskaźnik gęstości. Należy jednak zwrócić uwagę, że aktualny stan techniczny sieci drogowej województwa śląskiego jest wysoce niezadowalający, gdyż nie nadąża za wzrostem natężenia ruchu, nie zapewnia odpowiednich standardów bezpieczeństwa, a także nie spełnia oczekiwań użytkowników. W regionalnym systemie drogowym brakuje również obwodnic, co powoduje duże natężenie ruchu w centrach miast aglomeracji.

Jedną z poważnych uciążliwości życia w aglomeracji górnośląskiej jest złe funkcjonowanie komunikacji. Nie jest ona dostosowana do aktualnych potrzeb, przez co utrudnia dalszy rozwój regionu. Niewystarczająca jest sieć dróg i ulic, brak głównych tras drogowych szczególnie w centralnej i zachodniej części aglomeracji. Sieć osadnicza jest zniekształcona, przeważają kręte i wąskie jezdnie o bardzo złym stanie nawierzchni, a uszkodzone wiadukty i mosty powodują, że średnia prędkość w komunikacji wynosi 15-20 km na godzinę.

Podstawowym elementem projektowanego układu drogowego na szlaku wschód-zachód jest realizowana obecnie Drogowa Trasa Średnicowa (stworzenie podstawowego elementu układu drogowego łączącego główne ulice miast, umożliwiającego ich integrację), której zasadą jest bezkolizyjny ruch po trasie głównej.

W regionie łączna długość linii kolejowych wynosi 1,9 tys. km, co w przeliczeniu na 100 km2 dawało wskaźnik 16,7 km. Taka gęstość sieci kolejowej plasowała region na 1 miejscu w kraju. W województwie śląskim transport kolejowy charakteryzuje się dobrze rozwiniętą siecią połączeń oraz wysokim stopniem elektryfikacji. Niewątpliwą zaletą jest również zlokalizowana w Tarnowskich Górach jedna z największych stacji rozrządowych oraz terminal towarowy w Gliwicach - Sośnicy.

Istotnym elementem układu kolejowego jest końcówka szerokiego toru linii hutniczo siarkowej (LHS) - sięgająca w głąb województwa aż w pobliże Huty Katowice. Jest to jedyna tego typu linia w Polsce. Dziś końcówka tego szerokiego toru ma szansę stać się największym suchym portem Europy. Stanowi ona najdalej na zachód wysunięty punkt ciągu szerokotorowego, który daje możliwość bezpośredniej wymiany towarowej z Ukrainą i pozostałymi krajami postradzieckimi. Posiadane połączenie z torem standardowej szerokości umożliwia szybki przeładunek towarów. Ekspediowane stąd ładunki mogą bez przeładunku i czasochłonnej zamiany podwozi wagonowych dojechać aż do krajów Dalekiego Wschodu, docierając tam średnio o 7 dni szybciej i o 20% taniej niż ładunki wysłane drogą wodną z Europy Zachodniej.

Na terenie województwa zlokalizowany jest Międzynarodowy Port Lotniczy "Katowice" w Pyrzowicach, który utrwalił swoją niekwestionowaną pozycję wśród lotnisk regionalnych oferując stale rosnącą liczbę połączeń, systematycznie podnoszony standard obsługi pasażerów oraz coraz szerszy zakres usług liniom lotniczym. Lotnisko posiada bardzo dogodne warunki meteorologiczne charakteryzujące się dobrą widzialnością, umiarkowanymi średnimi temperaturami oraz korzystnym rozkładem prędkości wiatru i najniższą w kraju ilością dni "nielotnych".

W 2001 r. w regionie działało 1,3 tys. linii regularnej komunikacji autobusowej, których łączna długość wynosiła 56,6 tys. km. Największą grupę linii autobusowych stanowiły linie podmiejskie - 1,0 tys. oraz regionalne - 197 linii. W odniesieniu do roku 1999 odnotowano największy przyrost długości linii autobusowych regionalnych - o 12,6%. Największy spadek wystąpił natomiast w długości linii podmiejskich - o 6,8%. Dużą szansą dla województwa jest stworzenie zintegrowanego systemu transportowego łączącego transport drogowy, kolejowy i lotniczy.

W regionie bardzo dobrze jest rozwinięty system energetyczny. Wyjątek w tym zakresie stanowią tereny wiejskie, gdzie rosnące zapotrzebowanie gospodarstw domowych i rolnych na energię elektryczną przekracza obecną moc dyspozycyjną sieci. Do głównych źródeł zaopatrzenia w energię elektryczną województwa należy kilkanaście przedsiębiorstw energetyki zawodowej, w tym 6 elektrowni systemowych, 9 elektrowni i elektrociepłowni zlokalizowanych głównie w centralnej części regionu, 3 elektrownie wodne znajdujące się w jego południowej części, kilkadziesiąt elektrociepłowni i ciepłowni przemysłowych, głównie górniczych i hutniczych oraz kilkaset komunalnych źródeł ciepła. Głównymi dystrybutorami ciepła są przedsiębiorstwa energetyki cieplnej, które zarządzają sieciami magistralnymi i urządzeniami rozdzielczymi.

Region posiada automatyczne połączenia telefoniczne z ponad 150 krajami na całym świecie. W latach 1998 - 2001 wzrost liczby abonentów telefonicznych wyniósł 41,1 na 1000 mieszkańców. W 2001 roku wskaźnik telefonizacji liczony liczbą abonentów telefonii przewodowych na 1000 mieszkańców wynosił w regionie 296,6 podczas gdy w kraju 295,8.

W ostatnich latach nastąpił szybki wzrost użytkowników sieci internetowej. Komputeryzacja dużej części firm, instytutów naukowych, bibliotek, niektórych szkół średnich i podstawowych stanowi zalążek rozwoju systemu powszechnego dostępu do sieci komputerowych na obszarze województwa. Jedną z jego części składowych jest również rozwój w niektórych miastach kablowych sieci medialnych (radio, telewizja) oraz dostępność infrastruktury światłowodowej związanej z systemami zarządzania ruchem kolejowym.

Stan komputeryzacji województwa mierzony jest odsetkiem mieszkańców posiadających komputery osobiste i dostęp do Internetu. W 2000 r. 13,8% gospodarstw domowych posiadało komputery osobiste, co regionowi dawało 8 miejsce w kraju.

1.6 Ochrona środowiska

Począwszy od 1990 roku stan środowiska naturalnego uległ zdecydowanej poprawie. Mimo to w dalszym ciągu jego stan jest niezadowalający, co jest przede wszystkim wynikiem dużej koncentracji przemysłu, najwyższego w kraju stopnia urbanizacji oraz gęstości sieci drogowej i kolejowej. Do najważniejszych problemów związanych z ochroną środowiska należą: zanieczyszczenie wód powierzchniowych, emisja pyłów i gazów oraz odpady przemysłowe, a także tereny zdewastowane i zdegradowane.

W województwie śląskim, w 2001 roku, grunty zdewastowane i zdegradowane wymagające rekultywacji i zagospodarowania zajmowały powierzchnię 5,9 tys. ha (0,5% powierzchni regionu), co stanowiło 8,6% tego typu powierzchni w kraju. W porównaniu do roku poprzedniego powierzchnia ta wzrosła o 35 ha. Znaczący procent wśród terenów zdewastowanych i zdegradowanych stanowią tereny poprzemysłowe, powstałe na skutek eksploatacji węgla kamiennego oraz kopalnictwa piasku (powiązane pośrednio z górnictwem). Są to składowiska (zwały odpadów), wyrobiska i kamieniołomy, piaskownie, glinianki i zalewiska, treny zabagnione, oraz tereny poprzemysłowe pozostające w obszarach zabudowanych. W 2001 r. spośród ogólnej powierzchni terenów zdewastowanych i zdegradowanych województwa, 4,6% powierzchni zostało zrekultywowanych, natomiast 2,7% zagospodarowanych. Aż 73,7% tych gruntów przeznaczonych zostało na cele leśne, pozostałe na cele rolnicze.

W 2001 roku emisja zanieczyszczeń przemysłowych - pyłowych powietrza na 1 km2 wynosiła w regionie 2,7 ton i była najwyższa w kraju - ponad 5-krotnie przewyższała średnią krajową. Na przestrzeni roku nastąpił spadek tego wskaźnika o 0,4 tony/km2. Bardzo wysoka była również emisja zanieczyszczeń gazowych, która kształtowała się na poziomie 46,5 ton/km2 i była ponad 7-krotnie wyższa od średniej krajowej. W tym zakresie również osiągnięto poprawę - o 3,2 ton/km2.

W omawianym okresie, w województwie śląskim działało 209 oczyszczalni przemysłowych i 198 oczyszczalni komunalnych. Pod względem liczby oczyszczalni ścieków przemysłowych region zajmował pierwsze miejsce w Polsce. Należy jednak zaznaczyć, że prawie połowę tego typu oczyszczalni stanowiły oczyszczalnie mechaniczne. Zlokalizowane w regionie oczyszczalnie przemysłowe stanowiły 13,5% wszystkich oczyszczalni w kraju.

Spośród 70 miast regionu, 63 obsługiwane były przez oczyszczalnie ścieków. Wielkość wytworzonych w województwie ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia wynosiła 424,5 hm3, z czego 89,9% zostało oczyszczonych. W roku 2001r. region plasował się na 14 pozycji w kraju pod względem udziału ludności miejskiej obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków (73,1%). Na obszarach wiejskich województwa śląskiego wskaźnik ten kształtował się na poziomie 12,2%.

W 2001 roku łączna długość sieci kanalizacyjnej w miastach i wsiach regionu wynosiła 6182,6 km, z czego 81,6% w miastach. W województwie śląskim na 100 km2 powierzchni było 50,3 km sieci kanalizacyjnej (przy 17,8 km średniej krajowej). Łączna długość sieci wodociągowej w regionie wyniosła 17,3 tys. km, z tego w miastach 53,8%. Średnia krajowa gęstość sieci rozdzielczej wodociągowej wynosiła 69,8 km/100km2, podczas gdy w województwie śląskim wskaźnik ten był dwukrotnie wyższy i kształtował się na poziomie 140,5 km/100km2.

W omawianym okresie w województwie wytworzono 45,9 mln ton odpadów (tj. około 37% ogólnej ilości odpadów wytworzonych w kraju), z czego wykorzystano 89,5%, a pozostałe odpady unieszkodliwiano poprzez składowanie, kompostowanie lub termicznie. W odniesieniu do roku poprzedniego nastąpił spadek ilości wytwarzanych w ciągu roku odpadów o 2,1%. W regionie zlokalizowanych było 38 czynnych składowisk odpadów komunalnych o łącznej powierzchni 162,5 ha i 4 zamknięte o powierzchni 32,2 ha.

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Ligonia 46, 40-037 Katowice