"Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Śląskim na lata 2004-2013 "

C. Turystyka w województwie śląskim

1. Charakterystyka województwa śląskiego

Podstawowe dane charakteryzujące województwo śląskie przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Podstawowe dane charakteryzujące województwo śląskie

Charakterystyka		Wartości liczbowe	Porównanie
Liczba ludności		4731,5 tys. osób	Drugie miejsce w kraju po województwie mazowieckim
Powierzchnia		12 331 km2	Czternasta lokata w kraju przed województwem świętokrzyskim i opolskim
Gęstość zaludnienia		384 os/km2	Średnio 122 os/km2 w kraju
Struktura administracyjna		19 miast na prawach powiatu (powiatów grodzkich) 17 powiatów ziemskich 167 gmin
Wskaźnik telefonizacji		318,4 telefonicznych łącz głównych na 1000 mieszkańców	Wyższy od średniej krajowej wynoszącej 310,6
Wskaźnik gęstości sieci wodociągowej		141,1 km na 100 km2	71,9 km na 100 km2 w kraju
Wskaźnik gęstości sieci kanalizacyjnej		52,8 km na 100 km2	19,5 km na 100 km2 w kraju
Wskaźnik gęstości sieci gazowej		124,4 km na 100 km2	37,3 km na 100 km2 w kraju
Stacje paliw		984 stacji	10,6% stacji paliw w kraju
Liczba podmiotów gospodarczych ogółem		417,9 tys.	12,1% ogółu podmiotów zarejestrowanych w kraju
w tym:	z udziałem kapitału zagranicznego	4,0 tys. spółek	1,0% ogółu firm zarejestrowanych w województwie
	osób fizycznych oraz spółek cywilnych	366,5 tys. jednostek	87,7% ogółu jednostek zarejestrowanych w województwie
Pracujący w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie		210,0 tys. osób	12,7% ogółu pracujących w województwie
Pracujący w przemyśle i budownictwie		595,5 tys. osób	35,5% ogółu pracujących w województwie
Pracujący w usługach		868,0 tys. osób	51,8% ogółu pracujących w województwie
Stopa bezrobocia		16,50%	18,0% w kraju
Produkt Krajowy Brutto (PKB) (2001 r.)		102 639,4 mln zł	13,7% PKB dla kraju

Źródła:

• Rocznik statystyczny województwa śląskiego 2003, US, Katowice 2003
• Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2003, GUS, Warszawa 2003
  

2. Potencjał turystyczny województwa śląskiego

Położenie. Województwo śląskie położone jest w południowej Polsce, graniczy z województwami: opolskim, łódzkim, świętokrzyskim, małopolskim oraz Czechami i Słowacją. Powierzchnia województwa wynosi 12 331 km2 , co stanowi 3,9% powierzchni Polski.

Obszar województwa śląskiego charakteryzuje się zróżnicowaniem warunków fizyczno-geograficznych. Tereny północne oraz południowe ze względu na dużą atrakcyjność przyrodniczą (Wyżyna Częstochowska, Beskid Śląski i Żywiecki) wyróżniają się korzystnymi warunkami z punktu widzenia przydatności do uprawiania i rozwoju turystyki, zarówno pobytowej jak i weekendowej.

Walory i atrakcje turystyczne

Walory przyrodnicze. Położenie województwa śląskiego w obrębie różnorodnych jednostek fizyczno-geograficznych o zróżnicowanej budowie geologicznej, warunkach klimatycznych, glebowych, ukształtowaniu terenu oraz intensywność antropopresji zdecydowały o dużym zróżnicowaniu fauny i flory. Występują tutaj zarówno elementy charakterystyczne dla niżu europejskiego, jak też dla terenów wyżynnych, górskich oraz kotlin podgórskich. To zróżnicowanie uatrakcyjnia obszar dla wielu form turystyki.

W województwie śląskim do 2003 roku utworzono 61 rezerwatów o łącznej powierzchni ponad 3619 ha, co stanowi ok. 0,3% powierzchni całego województwa. Rezerwaty przyrody w województwie śląskim skupiają się głównie w części północnej i południowej, tylko niewielka ich ilość rozproszona jest w części środkowej. W województwie śląskim powołano dotychczas 8 parków krajobrazowych, chroniących obszary o szczególnych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Parki krajobrazowe zajmują powierzchnię 235 752 ha, co stanowi 19,21% powierzchni województwa śląskiego. W województwie śląskim utworzono także 22 obszary chronionego krajobrazu, które obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów.

Liczba użytków ekologicznych w województwie śląskim wynosiła 40. Przedmiotem ochrony są w nich głównie: torfowiska, stawy oraz łąki. Do tej pory w województwie śląskim powołano jedynie 3 stanowiska dokumentacyjne: wyrobisko dolomitów w Blachówce (Bytom) i wychodnie piaskowców karbońskich w Rydułtowach i odkrywka cieszynitów w Cieszynie.

W województwie śląskim powołano 16 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Według stanu na koniec 2002 roku w regionie ustanowiono 1366 pomników przyrody, z czego największa ich liczba jest w powiatach: tarnogórskim, lublinieckim, kłobuckim, częstochowskim, bielskim, żywieckim i cieszyńskim.

Ukształtowanie. Województwo śląskie charakteryzuje się zróżnicowaną budową geologiczną i urozmaiconą rzeźbą terenu. Obejmuje swoim zasięgiem obszar Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, fragment Niziny Śląskiej, Północnego Podkarpacia oraz Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Znaczną powierzchnię zajmują obszary o charakterze równinnym np. Kotlina Oświęcimska i Raciborska, z rozległymi dolinami Wisły i Odry oraz duże obszary niektórych dolin rzecznych w obrębie Wyżyny Śląskiej, jak np. Dolina Małej Panwi z przyległymi terenami Białej Przemszy w rejonie Pustyni Błędowskiej. Na płaskiej powierzchni licznie występują zbiorniki wodne zarówno pochodzenia naturalnego, jak i antropogenicznego. Poza równinnym terytorium rozciągają się intensywnie urzeźbione tereny Wyżyny Częstochowskiej i pasma górskie Beskidów. Obok naturalnych krajobrazów występują tu także różnorodne formy antropogeniczne związane z działalnością gospodarczą człowieka.

Województwo śląskie jest obszarem silnie zróżnicowanym, zarówno pod względem intensywności urzeźbienia, jak i różnorodności form.

Wody powierzchniowe. Województwo śląskie położone jest w dorzeczu Wisły i Odry, rzek należących do zlewni Morza Bałtyckiego. Tylko niewielki fragment województwa w rejonie Istebnej odwadniany jest przez potok Czadeczka i dalej rzekę Wag do zlewiska Morza Czarnego. Równie ważny jak Czadeczka jest potok Krężela, które po połączeniu się poprzez Czerniankę wpadają do Kysucy i dalej płyną do Wagu i Dunaju. Rzeki i potoki południowej części województwa śląskiego charakteryzują się wysokimi stanami wód w okresie roztopów wiosennych, uzupełnianych dodatkowo opadami letnimi i jesiennymi.
Stan czystości większości rzek i potoków jest niezadowalający, i tylko źródłowe odcinki większości cieków prowadzą wody mieszczące się w I klasie czystości. Zanieczyszczenie wód utrudnia rozwój sportów wodnych oraz turystyki specjalistycznej.

Lasy. O specyfice lasów tego obszaru w dużej mierze zadecydował rozwój przemysłu ciężkiego, wykorzystującego drewno jako materiał opałowy i budowlany. Rabunkowa gospodarka leśna spowodowała olbrzymie zmiany w przestrzennym występowaniu i składzie gatunkowym lasów.

Lasy i grunty leśne na obszarze województwa śląskiego zajmują obecnie 395 190 ha (dane z 2003r.), a ich rozmieszczenie w obrębie powiatów i gmin jest nierównomierne. Zróżnicowane są także stosunki własnościowe gruntów leśnych.

Aktualnie udokumentowanych jest 27 zespołów, stanowiących większość spośród opisywanych zbiorowisk leśnych w Polsce. Największą lesistością charakteryzują się tereny górskie, mało przydatne dla rolnictwa ze względu na zróżnicowaną rzeźbę terenu i specyficzne warunki klimatyczne. Duże połacie lasów występują ponadto na Wyżynie Śląskiej i w Kotlinie Oświęcimsko-Raciborskiej. Najsilniej zniszczone kompleksy leśne występują w obrębie Aglomeracji Górnośląskiej, co wynika z szeroko pojętych procesów urbanizacyjnych na tym terenie, a szczególnie z bezpośredniego i pośredniego oddziaływania przemysłu na środowisko. Nie bez znaczenia są także obszary poprzemysłowe, które w ramach procesów rekultywacji lub spontanicznej sukcesji uległy zalesieniu, tworząc tym samym lasy antropogeniczne. W województwie śląskim przeważają zbiorowiska borów świerkowych, sosnowo-świerkowych i borów mieszanych, lasów przydatnych dla różnych form turystyki.

Walory kulturowe. Na terenie województwa śląskiego znajduje się ponad 4000 zabytków wpisanych do rejestru. Jednakże liczba tych, które są godne odrestaurowania i udostępnienia turystom jest dużo wyższa. W większości są to obiekty architektoniczne: zamki, pałace, dwory, kościoły i kaplice, układy urbanistyczne poszczególnych miast, kolonie robotnicze, a także zabytki techniki i przemysłu oraz cmentarze i parki.
Na obszarze regionu zlokalizowane są liczna miejsca pielgrzymkowe, z czego 5 z koronowanymi wizerunkami Matki Boskiej. Wśród 43 muzeów w woj. śląskim kilka jest szczególnie atrakcyjnych w skali krajowej. W regionie aktualnie działa 85 galerii, z tego najwięcej w Katowicach, Gliwicach, Częstochowie, w Bielsku Białej.

W województwie śląskim działa 15 teatrów, opera, dwie estrady śląskie, orkiestry symfoniczne i dęte. W regionie działa także wiele zespołów folklorystycznych, z których najbardziej znany jest Zespół Pieśni i Tańca "Śląsk" z Koszęcina. Wiele z tych zespołów pochodzi ze Śląska Cieszyńskiego - 17 i Beskidu Żywieckiego - 16. W województwie funkcjonują 62 kina, posiadające 27 009 miejsc na widowniach, co daje wskaźnik 5,4 miejsca na 1 000 mieszkańców. Sytuacja jest zróżnicowana w obrębie poszczególnych miast. W najlepszej sytuacji znajduje się Kuźnia Raciborska, gdzie na 1 000 mieszkańców przypada aż 50 miejsc, w najgorszej duże miasta zwłaszcza Częstochowa 0,4 miejsca na 1000 mieszkańców i Sosnowiec (2,4). Jednak wiele miejscowości nie posiada kin.

Na terenie województwa znajduje się unikalny w skali kraju obiekt Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku, będący jednym z największych w Europie zespołów wypoczynkowo-rekreacyjno-rozrywkowych. Liczne atrakcje zlokalizowane na obszarze parku takie jak: Śląski Ogród Zoologiczny, Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne, Wesołe Miasteczko, Stadion Śląski, Skansen oraz liczne inne obiekty sportowo-rekreacyjne przyciągają nie tylko mieszkańców Aglomeracji Górnośląskiej ale także turystów z innych części regionu oraz spoza niego.

Infrastruktura turystyczna

Baza noclegowa. Zgodnie z Ustawą o usługach turystycznych, prawo używania nazwy: hotel, motel, pensjonat, kemping, dom wycieczkowy, schronisko młodzieżowe, schronisko i pole biwakowe mają jedynie te obiekty, które pozytywnie przeszły proces kategoryzacyjny. Baza noclegowa województwa śląskiego na koniec 2002 roku obejmowała: 387 obiektów noclegowych, w tym: 75 hoteli, 2 motele, 12 pensjonatów, 8 kempingów, 7 domów wycieczkowych. Na szlakach górskich turyści skorzystać mogą z 12 schronisk, a na terenie całego województwa - z 22 schronisk młodzieżowych. Większość z nich funkcjonuje przez cały rok.

Tabela 2. Wykorzystanie obiektów noclegowych w województwie śląskim w latach 1999-2002

Rok	Obiekty	Miejsca noclegowe	Korzystający z noclegów (w tysiącach)	Udzielone noclegi (w tysiącach)
1999	718	43023	1137,7	3179,9
2000	536	42568	1295	3323
2001	470	35046	1185,8	2964,9
2002	387	30382	1058,9	2560,9

Źródło: Rocznik statystyczny województwa śląskiego. GUS, 2003

Hotelową bazę noclegową w województwie śląskim stanowiło 75 hoteli różnej kategorii. W porównaniu z rokiem 2001 liczba hoteli wzrosła (tabela 3).

Tabela 3. Hotele w województwie śląskim według kategorii

Rok	Ogółem	Kategoria					W trakcie kategoryzacji
		5 gwiazdkowe	4 gwiazdkowe	3 gwiazdkowe	2 gwiazdkowe	1 gwiazdkowe
1999	113	-	2	40	41	30	-
2000	111	2	2	36	42	29	-
2001	62	2	1	26	22	11	-
2002	75	1	2	26	22	11	13

Źródło: Rocznik statystyczny województwa śląskiego. GUS, 2003

W porównaniu z 2001 rokiem wzrosła również liczba miejsc noclegowych, natomiast zmniejszyła się liczba miejsc noclegowych w hotelach 5 gwiazdkowych, a więc o najwyższym standardzie (tabela 4).

Tabela 4. Miejsca noclegowe w hotelach województwa śląskiego w latach 1999-2002

Rok	Ogółem	Kategoria					W trakcie kategoryzacji
		5 gwiazdkowe	4 gwiazdkowe	3 gwiazdkowe	2 gwiazdkowe	1 gwiazdkowe
1999	11084	-	614	4962	3655	1853	-
2000	11733	88	619	4972	3899	2155	-
2001	6115	88	481	2862	2011	673	-
2002	7743	64	406	3007	2353	907	1006

Źródło: Rocznik statystyczny województwa śląskiego. GUS, 2003

W 2002 roku udzielono w obiektach hotelowych około 700 tys. noclegów. W porównaniu z latami 1999-2001 liczba udzielonych noclegów maleje.

Tabela 5. Udzielone noclegi w hotelach w województwie śląskim w latach 1999-2002

Rok	Ogółem	Kategoria					W trakcie kategoryzacji
		5 gwiazdkowe	4 gwiazdkowe	3 gwiazdkowe	2 gwiazdkowe	1 gwiazdkowe
1999	1033914	-	49159	428760	352674	203321	-
2000	1286790	6927	93715	491374	427586	267188	-
2001	765563	4952	42141	313916	250111	154443	-
2002	699364	1280	44292	253781	180396	112069	107546

Źródło: Rocznik statystyczny województwa śląskiego. GUS, 2003

Stopień wykorzystania bazy hotelowej w latach 1999-2002 oscylował w granicach 32-36%. Najwyższy wskaźnik wykorzystania pokoi notuje się w hotelach 4 gwiazdkowych. Natomiast w hotelach najwyższej kategorii nastąpił wyraźny spadek wykorzystania pokoi w porównaniu z 2000 i 2001 rokiem.

Tabela 6. Stopień wykorzystania pokoi (w%) w hotelach województwa śląskiego w latach 1999-2002

Rok	Ogółem	Kategoria					W trakcie kategoryzacji
		5 gwiazdkowe	4 gwiazdkowe	3 gwiazdkowe	2 gwiazdkowe	1 gwiazdkowe
1999	36,2	-	50,7	38,3	32,8	32,1	-
2000	32,9	60,5	47,3	33,2	33,4	24,3	-
2001	31,9	37,1	40,8	31,5	29,7	33,7	-
2002	32,9	8,3	43,1	35,6	28	35,6	31,3

Źródło Rocznik statystyczny województwa śląskiego. GUS, 2003

Turyści zainteresowani agroturystyką mają do dyspozycji w regionie ponad 350 gospodarstw, w przeważającej ilości położonych w Beskidach.

Obok tradycyjnych procentowych mierników w analizach zjawisk turystycznych stosuje się też mierniki specyficzne, tylko dla potrzeb turystyki. W tym zakresie wykorzystywane są następujące rodzaju wskaźniki:

• wskaźnik nasycenia bazą turystyczną wyrażony liczbą miejsc noclegowych przypadających na km2 powierzchni całkowitej, zwany wskaźnikiem Charvata,
• wskaźnik intensywności ruchu turystycznego wyrażony liczbą turystów korzystających z noclegów przypadającą na 1000 mieszkańców stałych, zwany wskaźnikiem Schneidera,
• wskaźnik funkcji turystycznej wyrażony liczbą turystów korzystających z noclegów przypadającą na km2 powierzchni całkowitej, zwany wskaźnikiem Deferta,
• wskaźnik liczby udzielonych noclegów przypadającej na km2 powierzchni całkowitej,
• wskaźnik funkcji turystycznej miejscowości Baretje'a i Deferta, wyrażony liczbą turystycznych miejsc noclegowych, pomnożoną przez 100, przypadającą na liczbę ludności miejscowej.

Analizując wskaźnik nasycenia bazą turystyczną (Charvata), należy stwierdzić, iż powiatem najlepiej wyposażonym w bazę noclegową w 2001 r. był powiat cieszyński, w którym na jeden km2 powierzchni całkowitej przypadało aż 15,9 miejsc noclegowych, oraz powiat bielski - 7,2 miejsc na 1 km2. Pośród gmin miejskich, największą pojemnością bazy noclegowej charakteryzowały się: Ustroń - 95,8 miejsc na 1 km2 oraz Szczyrk - 51,8, a pośród gmin wiejskich: Czernichów - 18,1 i Jaworze - 16,9. Miasta na prawach powiatu o największej pojemności bazy turystycznej to: Chorzów - 14,4 i Częstochowa - 14,3 miejsc na 1 km2.

Analiza wskaźnika intensywności ruchu turystycznego (Schneidera) wskazuje, iż największa liczba turystów na 1000 mieszkańców przypadła w powiatach: cieszyńskim - 1879,9 oraz bielskim - 665,9. Gminą miejską o najwyższym w województwie śląskim poziomie tego wskaźnika był: Szczyrk - 12480,1 i Wisła - 10235,6, natomiast gminą wiejską: Czernichów - 3438,0 oraz Kroczyce - 2420,9. Miasta na prawach powiatu, w których na 1000 mieszkańców przypadało najwięcej turystów, to: Częstochowa - 740,0 oraz Bielsko-Biała ze wskaźnikiem wynoszącym 340,6.

Największą liczbą turystów korzystających z noclegów przypadającą na km2 powierzchni całkowitej (wskaźnik Deferta) charakteryzowały się powiaty: cieszyński - 443,2 oraz bielski - 215. Wśród gmin miejskich wskaźnik ten przyjmował największe wartości: w Ustroniu - 2529,9 oraz Szczyrku - 1819,5, natomiast wśród gmin wiejskich w Jaworzu - 397,8 oraz Czernichowie - 391,2. W miastach na prawach powiatu, na jednym km2 najwięcej turystów korzystało z noclegów: w Częstochowie - 1176,4 i Chorzowie - 682,0.

Na jednym km2 powierzchni całkowitej, najwięcej noclegów udzielono w powiatach: cieszyńskim - 1437,0 oraz bielskim - 718,3, a w gminach miejskich: w Ustroniu - 8269,2 oraz Szczyrku - 5384,5. W odniesieniu do gmin wiejskich województwa śląskiego wskaźnik ten kształtował się na najwyższym poziomie w gminach: Jaworze - 2032,9 i Czernichów - 1063,2, a w miastach na prawach powiatu: w Chorzowie - 1838,2 i Katowicach - 1544,3.

Analizując wskaźnik funkcji turystycznej miejscowości (Baretje'a i Deferta) stwierdzono, iż największą liczbą turystycznych miejsc noclegowych przypadającą na 100 mieszkańców stałych, charakteryzowały się powiaty: cieszyński (wskaźnik 6,8) i żywiecki (3,1)oraz gminy miejskie: Wisła - 37,7 i Ustroń - 35,7, a spośród gmin wiejskich: Czernichów - 15,9 oraz Rajcza - 9,4. Miasta na prawach powiatu, w których na 100 mieszkańców przypadało najwięcej turystycznych miejsc noclegowych, to: Częstochowa - 0,9 oraz Bielsko-Biała ze wskaźnikiem wynoszącym 0,8.

Baza towarzysząca (infrastruktura techniczna specjalistyczna).

Na obszarze województwa śląskiego wyznaczono i oznakowano 4670 km pieszych szlaków turystycznych. W województwie realizowany jest program "Rowerem po Śląsku", którego koordynatorem jest Śląski Związek Gmin i Powiatów. Województwo śląskie stwarza również doskonałe warunki do uprawiania sportów zimowych. W Beskidach, w okolicach Bielska-Białej, znajdują się liczne trasy narciarskie, których łączna długość w regionie wynosi ponad 200 km.

W regionie znajduje się kilkanaście rzek i zbiorników wodnych służących rekreacji wodnej i żeglarstwu. Najczęściej są to zbiorniki sztuczne, utworzone poprzez budowę zapór na ciekach wodnych, ale istnieje też kilka zbiorników urządzonych w dawnych wyrobiskach górniczych kopalń piasku. Większość z nich wykorzystywana jest do żeglarstwa, windsurfingu, kajakarstwa, wioślarstwa oraz pływania i wypoczynku nad wodą.

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska swoim ukształtowaniem terenu i formami skalnymi przyciąga amatorów wspinaczki skałkowej. Do terenów przeznaczonych na działalność skałkową należą: Skałki Kroczyckie, Podlesickie, Rzędowickie, Włodowickie, rejon Podlesic, rejon Okiennika oraz rejon Olsztyna, Podzamcza i Ryczowa. W wyniku zjawisk krasowych powstało na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej ponad 900 jaskiń i schronisk skalnych, zgrupowanych w okolicy Olsztyna, Potoku Złotego, Podlesic i Smolenia, stanowiących cel przyjazdów wspinaczy skałkowych.

3. Segmentacja rynku turystycznego województwa śląskiego

Rynki turystyczne

Województwo śląskie - z jego bogactwem flory i fauny, dużym zróżnicowaniem ukształtowania terenu, bogactwem tradycji i kultur, a także dużymi aglomeracjami miejskimi stanowiącymi centra biznesowe regionu i południa Polski - jako miejsce destynacji turystycznej jest mocno zróżnicowane i obfituje w różnorakie atrakcje turystyczne,.

Krajowy rynek turystyczny dla województwa śląskiego

Rzeczywista wielkość rynku turystycznego, a szczególnie segmentu rynku określanego przez odwiedzających jednodniowych oraz odwiedzających zainteresowanych wypoczynkiem codziennym, świątecznym, weekendowym i tranzytem, jest trudna do oszacowania. Sprawozdawczość w statystyce turystyki ogranicza się do ewidencji części turystów, którzy korzystają przynajmniej z jednego noclegu w rejestrowanej bazie noclegowej. Pomija się natomiast turystów korzystających z noclegów u znajomych i rodziny, w nie zarejestrowanych kwaterach prywatnych i w gospodarstwach agroturystycznych.
Poniżej przedstawiono charakterystykę krajowego rynku turystycznego z jego implikacjami dla województwa śląskiego.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 2002 r.

Tabela 10. Udział województwa śląskiego jako miejsca destynacji turystycznej w rynku turystyki krajowej poszczególnych obiektów noclegowych.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 2002 r.

W 2002 roku Polacy w wieku powyżej 15 lat wzięli udział w 54,2 mln krajowych podróży turystycznych, z których jedną trzecią (33%) stanowiły długookresowe (obejmujące 5 i więcej dni), a dwie trzecie (67%) krótkookresowe.

Analizując miejsce zamieszkania potencjalnych nabywców usług turystycznych, zauważyć można, iż krajowy rynek turystyczny jest zdominowany przez ludność miejską, a szczególnie mieszkańców aglomeracji, w których liczba mieszkańców przekracza liczbę 100 tys. osób.

Można także dokonać segmentacji rynku ze względu na preferowane miejsce docelowe pobytu, z uwzględnieniem granic administracyjnych województw jako obszarów destynacji turystycznej. Biorąc pod uwagę liczbę korzystających z bazy noclegowej w obiektach zakwaterowania zbiorowego, województwo śląskie jest w czołówce najpopularniejszych obszarów destynacji turystycznej (znajduje się na szóstym miejscu, z udziałem 8,34%). Turyści krajowi korzystający z bazy noclegowej województwa śląskiego najchętniej zatrzymują się w hotelach, ośrodkach wczasowych i ośrodkach szkoleniowo-wypoczynkowych (56,15% w 2002 r.) oraz "innych obiektach noclegowych".

Należy zwrócić także uwagę na udział województwa śląskiego w rynku turystyki krajowej, biorąc pod uwagę poszczególne obiekty noclegowe. Zauważyć wówczas można, iż 23,07% spośród wszystkich udających się na nocleg do obiektów wypoczynku sobotnio-niedzielnego i 14,53% - preferujących schroniska oraz 10,6% - zatrzymujących się w ośrodkach szkoleniowo-wypoczynkowych, wybiera obiekty na terenie województwa śląskiego.

Tabela 11. Rozmieszczenie krajowego ruchu turystycznego.

Województwa	(w mln podróży)			(w %)
	2002	długo- okresowe	krótko- okresowe	2002	długo-okresowe	krótko-okresowe
Ogółem	54,2	18	36,2	100,00%	100,00%	100,00%
Mazowieckie	7,3	1,9	5,4	13,50%	10,60%	14,90%
Małopolskie	5,3	1,7	3,6	9,80%	9,40%	9,90%
Śląskie	5	1,4	3,6	9,20%	7,80%	9,90%
Pomorskie	4	2	2	7,40%	11,10%	5,50%
Dolnośląskie	3,9	1,1	2,9	7,20%	6,10%	8,00%
Zachodniopomorskie	3,5	1,9	1,6	6,50%	10,60%	4,40%
Wielkopolskie	3,5	0,8	2,7	6,50%	4,40%	7,50%
Lubelskie	3,2	0,8	2,4	5,90%	4,40%	6,60%
Podkarpackie	3,1	1,3	1,8	5,70%	7,20%	5,00%
Kujawsko-pomorskie	3,1	1,1	2	5,70%	6,10%	5,50%
Łódzkie	2,7	0,9	1,8	5,00%	5,00%	5,00%
Warmińsko-mazurskie	2,6	1,3	1,3	4,80%	7,20%	3,60%
Świętokrzyskie	2,6	0,9	1,7	4,80%	5,00%	4,70%
Podlaskie	1,9	0,5	1,4	3,50%	2,80%	3,90%
Opolskie	1,6	0,3	1,3	3,00%	1,70%	3,60%
Lubuskie	1,3	0,5	0,8	2,40%	2,80%	2,20%

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań Instytutu Turystyki; oszacowanie liczby odwiedzin w zaokrągleniu.

Jeszcze korzystniej dla województwa śląskiego jako obszaru destynacji turystycznej przedstawia się podział rynku turystycznego uwzględniający preferencje wszystkich odwiedzających. Można zauważyć wówczas, iż niemal co dziesiąty mieszkaniec Polski odwiedza województwo śląskie, co pozwala je uplasować na 3 miejscu w kraju.

Jak pokazują badania Instytutu Turystyki, spośród odwiedzających województwo śląskie w czasie podróży krótkookresowej, co drugi deklarował jako swój cel podróży odwiedziny u znajomy i krewnych, co czwarty (ponad 25%) - typową turystykę i rekreację, a niemal co piąty - sprawy służbowe. W przypadku podróży długookresowych, głównymi celami przyjazdu do województwa śląskiego są:

• typowa turystyka i rekreacja (ponad 50%),
• odwiedziny u krewnych i znajomych.

Krajowy rynek turystyczny jest zdominowany przez klientów preferujących wyjazdy organizowane samodzielnie (ponad 83% wszystkich wyjazdów w kraju), co oznacza, że należy dołożyć starań, aby właśnie do nich skutecznie dotrzeć z informacją o ofercie turystycznej. Na rynku turystycznym województwa śląskiego dominują mieszkańcy Polski, gdyż niemal 9 na 10 turystów korzystających z bazy noclegowej obiektów zakwaterowania zbiorowego to turyści krajowi.

Jak podaje Instytut Turystyki, połowę przyjazdów długookresowych, i blisko 40% krótkookresowych stanowią odwiedzający spoza województwa śląskiego. Na długie pobyty najczęściej przyjeżdżają mieszkańcy województwa wielkopolskiego, na krótkie - małopolskiego, opolskiego i dolnośląskiego.

Rysunek 5. Podział rynku turystycznego dla woj. śląskiego, z uwzględnieniem kraju pochodzenia turystów korzystających z bazy noclegowej obiektów zakwaterowania zbiorowego.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2002 r.

Dokonując podziału rynku turystyki krajowej dla województwa śląskiego ze względu na preferowane miejsce docelowe, należy zauważyć, iż największą grupę nabywców stanowią zainteresowani pobytem w powiecie cieszyńskim (29,63%), w powiecie bielskim i żywieckim (17,5%), w Częstochowie (14,82%), w Katowicach, Tychach i Sosnowcu (11,57%) oraz Bielsku-Białej (4,94%).

Rysunek 6. Preferencje turystów krajowych dotyczące miejsca docelowego (wg granic administracyjnych - powiatowych) w woj. śląskim.
Źródło: dane GUS w 2001 r.

Południowa część województwa śląskiego cieszy się największym zainteresowaniem wśród turystów krajowych korzystających z obiektów noclegowych. Ponadto sporym zainteresowaniem cieszą się m.in. Częstochowa oraz Katowice, Tychy i Sosnowiec. Wysokie natężeniu ruchu turystycznego w powiecie cieszyńskim w przeważającej mierze jest wynikiem zarejestrowanych przekroczeń granicy w celach handlowych. Dotyczy to głównie mieszkańców strefy przygranicznej.

Krajowy rynek turystyczny posiada duży potencjał rozwojowy. Wydaje się, iż stanowić może główny przedmiot zainteresowania wszystkich, którym zależy na rozwoju turystyki w regionie.

Rynki zagraniczne

Dokonując segmentacji rynku turystyki zagranicznej do Polski ze względu na preferowane miejsce docelowe pobytu, z uwzględnieniem granic administracyjnych województw jako obszarów destynacji turystycznej, województwo śląskie znajduje się na dziewiątym miejscu, z udziałem na poziomie 4,30% (w 2002 r.), dominują województwa: mazowieckie, małopolskie, dolnośląskie. Liczba turystów zagranicznych wybierających województwo śląskie jako miejsce docelowe maleje od trzech lat.

Rysunek 7. Rozmieszczenie turystów zagranicznych korzystający w 2002 roku z bazy noclegowej zakwaterowania zbiorowego w poszczególnych województwach.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2002 r.

Turyści zagraniczni korzystający z bazy noclegowej obiektów zakwaterowania zbiorowego stanowią w województwie śląskim 12,83% (w 2002 r.), podczas gdy w innych województwach udział cudzoziemców w ogólnej liczbie osób korzystających z noclegów jest większy.

Należy jednak zauważyć, iż turyści zagraniczni korzystający z bazy noclegowej województwa śląskiego najchętniej zatrzymują się w hotelach, ośrodkach wczasowych i ośrodkach szkoleniowo-wypoczynkowych oraz "innych obiektach noclegowych".

Rynek województwa śląskiego zdominowany jest przez turystów niemieckich, którzy stanowią 31% wszystkich korzystających z bazy noclegowej.

Rysunek 8. Udział turystów zagranicznych korzystających w 2002 roku z bazy noclegowej zakwaterowania zbiorowego w poszczególnych województwach.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Tabela 12. Preferencje turystów zagranicznych wobec poszczególnych kategorii bazy noclegowej na terenie województwa śląskiego.

Obiekty	Polska		Województwo śląskie
	Liczba turystów	%	Liczba turystów	%
Hotele	2 447 112	77,68%	99 365	73,43%
Inne obiekty	284 091	9,02%	19 700	14,56%
Ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe	64 770	2,06%	6 430	4,75%
Kempingi	43 049	1,37%	3 128	2,31%
Ośrodki wczasowe	56 084	1,78%	2 859	2,11%
Zakłady uzdrowiskowe	38 896	1,23%	985	0,73%
Pensjonaty	38 662	1,23%	960	0,71%
Motele	49 868	1,58%	749	0,55%
Schroniska młodzieżowe	42 406	1,35%	665	0,49%
Obiekty wypoczynku sobotnio-niedzielnego	455	0,01%	300	0,22%
Domy wycieczkowe	48 051	1,53%	97	0,07%
Schroniska	6 447	0,20%	42	0,03%
Zespoły ogólnodost. domków turystycznych	11 186	0,36%	22	0,02%
Kwatery agroturystyczne	4 711	0,15%	14	0,01%
Ośrodki kolonijne	1 281	0,04%	0	0,00%
Domy pracy twórczej	3 784	0,12%	0	0,00%
Pola biwakowe	9 297	0,30%	0	0,00%
Ogółem w obiektach noclegowych	3 150 150	100,00%	135 316	100,00%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2002 r.

Należy zwrócić także uwagę na udział województwa śląskiego (jako miejsca destynacji turystycznej) w rynku turystyki zagranicznej poszczególnych obiektów noclegowych. Zauważyć wówczas można, iż 65,93% ogółu turystów zagranicznych zatrzymujących się w obiektach wypoczynku sobotnio-niedzielnego i 9,93% wybierających ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe decyduje się na pobyt w województwie śląskim.
Odwiedzający województwo śląskie najczęściej deklarują cel typowo turystyczny i rekreacyjny (46%), odwiedziny u krewnych i znajomych (24%), interesy (13%).

Tabela 13. Udział województwa śląskiego jako miejsca destynacji turystycznej w rynku turystyki zagranicznej poszczególnych obiektów noclegowych.

Obiekty	Udział woj. śląskiego
Obiekty wypoczynku sobotnio-niedzielnego	65,93%
Ośrodki szkoleniowo- wypoczynkowe	9,93%
Campingi	7,27%
Inne obiekty	6,93%
Ośrodki wczasowe	5,10%
Hotele	4,06%
Zakłady uzdrowiskowe	2,53%
Pensjonaty	2,48%
Schroniska młodzieżowe	1,57%
Motele	1,50%
Schroniska	0,65%
Kwatery agroturystyczne	0,30%
Domy wycieczkowe	0,20%
Zespoły ogólnodostępnych domków turystycznych	0,20%
Ośrodki kolonijne	0,00%
Domy pracy twórczej	0,00%
Pola biwakowe	0,00%
% turystów zagranicznych w obiektach noclegowych na tle całego kraju	4,30%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2002 r.

Pozyskanie zagranicznych turystów może stanowić dla województwa śląskiego duże wyzwanie. Od 1999 r. maleje liczba odwiedzających Polskę, a województwo śląskie nie należy do czołówki obszarów destynacji turystycznej dla obcokrajowców. Jednak pewne symptomy wskazują, iż może się to zmienić. Sprzyjającą okolicznością jest budowa dogodnego połączenia komunikacyjnego z Europa Zachodnią autostradą A4. Dobre połączenie drogowe i lotnicze (rozbudowa portu lotniczego w Pyrzowicach) z Europą powinno być wsparte inwestycjami w poprawę jakości dróg lokalnych, co zapewniłoby odwiedzającym województwo śląskie bezpieczny i szybki dojazd do miejsc docelowych. Zważywszy przy tym, iż 85% Niemców przyjeżdża do Polski samochodami, a stanowią oni największy segment rynku (w podziale uwzględniającym kraj zamieszkania), trudno nie zauważyć znaczącej rangi inwestycji komunikacyjnych dla rozwoju turystyki w regionie.

Rysunek 9. Rynki województwa śląskiego ze względu na kraj zamieszkania turystów korzystających z bazy noclegowej (w 2001 r.).
Źródło: dane GUS.

Rysunek 10. Rynek turystyki zagranicznej dla województwa śląskiego ze względu na cel przyjazdu w 2001 r. (w %).
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

4. Obszary rozwoju produktu turystycznego województwa śląskiego

Województwo śląskie jest obszarem posiadającym bardzo liczne i zróżnicowane walory turystyczne, są one jednak rozmieszczone nierównomiernie zarówno pod względem ich potencjału, jak i typu. Pojawia się zatem potrzeba dalszej, wewnętrznej regionalizacji województwa dla celów marketingowych, tak aby obszary o podobnych walorach i zagospodarowaniu turystycznym mogły wspólnie kreować swój produkt oraz prowadzić jego promocję i dystrybucję. Na podstawie inwentaryzacji walorów, bazy i ruchu turystycznego proponuje się wyodrębnienie ośmiu zasadniczych rejonów recepcji turystycznej, cechujących się względnym podobieństwem wymienionych elementów. Generalnie rejony te wchodzą w skład lub pokrywają się z obszarami polityki rozwoju województwa śląskiego, wyznaczonymi w dokumencie Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2015. Z wyjątkiem rejonu północnego-wschodniego, który obejmuje również powiat zawierciański, wchodzący w skład obszaru środkowego polityki rozwoju województwa śląskiego.

1. Obszar północny polityki rozwoju województwa śląskiego.
   Na tym obszarze można wyznaczyć trzy rejony turystyczne:
   • Rejon Częstochowy.
   • Rejon północno-wschodni.
   • Rejon północno-zachodni.
2. Obszar środkowy polityki rozwoju województwa śląskiego.
   Obszar ten składałby się z trzech rejonów turystycznych:
   • Rejonu Aglomeracji Górnośląskiej.
   • Rejonu środkowo- zachodniego.
   • Rejonu pszczyńskiego.
3. Obszar zachodni polityki rozwoju województwa śląskiego
   Na tym obszarze można wyznaczyć jeden rejon turystyczny:
   • Rejon zachodni.
4. Obszar południowy polityki rozwoju województwa śląskiego
   Obszar ten składałby się z jednego rejonu turystycznego:
   • ˇ Rejonu południowego.

Rysunek 11. Ogólny podział na rejony turystyczne województwa śląskiego.

Obszar północny polityki rozwoju województwa śląskiego

Rejon Częstochowy to typowy obszar obsługi turystów religijnych i pielgrzymek, oferujący dodatkowo również inne atrakcje turystyczne związane z miastem - jego kulturą, historią i zabytkami. Jest także obszarem o sporym potencjale rozwoju turystyki biznesowej.

Rejon północno-wschodni obejmuje jeden z najatrakcyjniejszych w województwie obszarów - Wyżynę Krakowsko-Częstochowską. Jest to teren rozwoju przede wszystkim turystyki aktywnej i specjalistycznej oraz wiejskiej, o średnim potencjale rozwoju turystyki tranzytowej i biznesowej.

Rejon północno - zachodni pomimo dość istotnych walorów turystycznych, pozostaje obecnie słabo zagospodarowany i stosunkowo rzadko odwiedzany. Jego głównymi atrakcjami są duże kompleksy leśne i krajobraz o niewielkim stopniu urbanizacji. Jest to zatem teren o bardzo dużym potencjale dla rozwoju turystyki wiejskiej oraz, w nieco mniejszym stopniu, rekreacyjnej i aktywnej.

Obszar środkowy polityki rozwoju województwa śląskiego

Rejon środkowo-zachodni pod względem walorów i atrakcji turystycznych jest zbliżony do rejonu północno-zachodniego wchodzącego w skład obszaru północnego polityki rozwoju województwa śląskiego. Rejon ten posiada dobre warunki do rozwoju turystyki wiejskiej, krajoznawczej i pewnych form turystyki aktywnej oraz rekreacyjnej (np. rowerowej), stanowiące atrakcyjną ofertę dla mieszkańców Aglomeracji Górnośląskiej.

Rejon Aglomeracji Górnośląskiej jest tą częścią województwa, której dominujący wizerunek często wpływa na postrzeganie przez mieszkańców Polski całego regionu, dlatego umiejętne pokazanie turystycznego charakteru miast Górnego Śląska i Zagłębia jest sprawą kluczową dla rozwoju turystyki w całym województwie. Trzon tego rejonu stanowi określona w dokumencie Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2015 Aglomeracja Górnośląska, którą tworzy 14 dużych miast na prawach powiatów: Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze.

Jako jedno z największych skupisk ludzkich w kraju oraz ważny ośrodek akademicki, przemysłowy i usługowy, o dobrej dostępności transportowej, niemal cały obszar Aglomeracji jest wybitnie predysponowany do rozwoju turystyki biznesowej i turystyki przemysłowej (indywidualnej). Położenie przy najważniejszych trasach komunikacyjnych (DK1, A4, CMK) stwarza także korzystne warunki do rozwoju turystyki tranzytowej. Bogata historia miast Aglomeracji oraz liczne zabytki architektury i techniki stanowią atut sprzyjający rozwojowi turystyki miejskiej i kulturowej. Natomiast produkt rekreacji aktywnej miast, oparty głównie na licznych parkach i obszarach zielonych, powinien być skierowany przede wszystkim do ich mieszkańców i okolicznej ludności.

Rejon pszczyński jest obszarem o specyficznych walorach i ruchu turystycznym, położonym pomiędzy miastami Aglomeracji Górnośląskiej a Beskidami, z centrum w jego najatrakcyjniejszej miejscowości, Pszczynie. Cechuje się dużą lesistością i występowaniem istotnych walorów kulturowych. Znajdują się tam obszary znakomicie nadające się, przede wszystkim dla mieszkańców miast Aglomeracji, do wypoczynku weekendowego opartego na produkcie turystyki aktywnej i specjalistycznej oraz miejskiej i kulturowej. Rejon ten posiada również potencjał do dalszego rozwoju turystyki biznesowej i tranzytowej, a docelowo jego oferta turystyczna powinna być skierowana także do innych grup turystów. Rejon pszczyński posiada bogate zasoby wód, w tym zbiornik Goczałkowicki, zbiornik Łąka i pomniejsze, jak również gęstą sieć rzeczną, które można wykorzystać do celów sportów wodnych, konnych, agroturystyki oraz turystyki rowerowej.

Obszar zachodni polityki rozwoju województwa śląskiego

Rejon zachodni, ze współczesnym centrum administracyjnym w Rybniku i historycznym - w Raciborzu, jest bodaj najbardziej zróżnicowany, jeśli chodzi o typ walorów. Obok dużych kompleksów leśnych, związanych z Parkiem Krajobrazowym "Cysterskie Kompozycje Rud Wielkich", występują tu obszary silnie przekształcone przez przemysł ciężki, a także zabytkowe układy urbanistyczne. Cechą wspólną całego rejonu jest natomiast stosunkowo niski poziom zagospodarowania turystycznego i ruchu turystycznego oraz silna tożsamość kulturowa. Podstawą oferty turystycznej powinien być zatem produkt turystyki miejskiej i kulturowej, a ze względu na nadgraniczne położenie i liczne powiązania społeczno-gospodarcze z Czeskim Śląskiem - produkt turystyki przygranicznej i tranzytowej. Rosnące znaczenie Rybnika, przejawiające się również powstaniem i rozwojem ośrodka akademickiego, powinno pozwolić na rozwinięcie produktu turystyki biznesowej - zwłaszcza w samym Rybniku i najbliższych okolicach. Natomiast oferta turystyki wiejskiej oraz aktywnej i specjalistycznej winna być budowana przede wszystkim w oparciu o tereny zielone i położone nad wodą, a kierowana głównie do mieszkańców zachodniej i centralnej części województwa. Produkty turystyki aktywnej mogą też być rozwijane jako uzupełnienie wiodących produktów i stanowić dodatkowe źródło atrakcyjności obszaru dla uprawiających turystykę kulturową, biznesmenów i turystów przygranicznych.

Obszar południowy polityki rozwoju województwa śląskiego

Rejon południowy, obejmujący tereny Beskidów, wyróżnia - poza ukształtowaniem powierzchni - miejscami bardzo wysoki poziom zagospodarowania turystycznego i ruchu turystycznego. Ze względu na specyficzne walory rejonu, podstawą oferty turystycznej musi pozostać produkt turystyki aktywnej i specjalistycznej. Jednak z powodu dość dużej sezonowości popytu na ten produkt, istnieje silna potrzeba rozwoju również produktów turystyki biznesowej, uzdrowiskowej i zdrowotnej oraz kulturowej i wiejskiej. Położenie nadgraniczne oraz pobliskie ważne trasy komunikacyjne i przejścia graniczne czynią ten rejon także ważnym obszarem kreowania produktu turystyki przygranicznej i tranzytowej, którego atrakcyjność często może być wzmacniana poprzez istnienie innych interesujących produktów.

W Strategii Rozwoju Turystyki nie jest przeprowadzony dokładny przebieg granic pomiędzy wymienionymi obszarami recepcji turystycznej, uznano bowiem, że przynależność do określonego rejonu marketingowego powinna być suwerenną decyzją i wyborem każdej z gmin. Tak jak przynależność gmin do poszczególnych rejonów, tak samo sposób zarządzania działaniami marketingowymi w ramach tych obszarów i rejonów powinien pozostać kwestią oddolnej inicjatywy zainteresowanych gmin i przedstawicieli branży turystycznej, wspieranych jedynie przez władze wojewódzkie i Śląską Organizację Turystyczną. Rozwiązaniem optymalnym wydaje się powołanie Lokalnych Organizacji Turystycznych obejmujących wymienione powyżej obszary recepcji turystycznej.

5. Analiza SWOT

Analiza SWOT dla dziedziny turystyki została opracowana na podstawie diagnozy walorów turystycznych, potencjału środowiskowego i gospodarczego branży turystycznej oraz analizy ankiety przeprowadzonej wśród gmin. W jej opracowaniu uwzględniono również wyniki przeprowadzonych konsultacji z przedstawicielami branży turystycznej oraz samorządów lokalnych.

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Ligonia 46, 40-037 Katowice