I OPIS SYTUACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO.

3. Zasoby ludzkie.

3.1. Edukacja - niski odsetek osób z wykształceniem wyższym.

Poziom wykształcenia mieszkańców województwa śląskiego przedstawia się mniej korzystniej niż w innych regionach kraju. Sytuacja kształtuje się szczególnie niekorzystnie zwłaszcza na tle innych mocniej zurbanizowanych województw. W 2002 roku poziom wykształcenia ponad 60% mieszkańców województwa powyżej 15 roku życia, nie przekraczał poziomu szkoły zawodowej co świadczy o tym, że ludność ta posiadała wykształcenie zawodowe bądź niższe. Odsetek osób z wykształceniem wyższym stanowił jedynie 8,9% dając w rankingu województw dopiero 11 miejsce i był jednym z najniższych wskaźników w kraju .
Województwo śląskie skupia na swym terenie jedną dziesiątą szkolnictwa krajowego. W regionie funkcjonowało ogółem ponad 5,6 tys. szkół oraz publicznych i niepublicznych placówek oświatowych (prywatne i społeczne), w tym 1.1.615 placówek wychowania przedszkolnego, 1.413 szkoły podstawowe, 712 gimnazjów, 253 zasadniczych szkół zawodowych (ponadpodstawowych i ponadgimnazjalne), 279 liceów ogólnokształcących, 177 ponadgimnazjalne licea profilowne, 536 szkoły średnie zawodowe, 346 szkół policealnych i pomaturalnych oraz 36 szkól wyższych.

W 2002 r. w szkołach podstawowych, gimnazjalnych, średnich (ogólnokształcących, technicznych i zawodowych) oraz policealnych województwa objętych nauką było 832,4 tys. uczniów. Największy odsetek stanowiła młodzież szkół podstawowych 40,1%, następnie średnich 27,2%, i gimnazjalnych 24,2%. W szkołach policealnych kształciło się 4,3% młodzieży, w szkołach zasadniczych zawodowych 3,9%. Wśród uczniów szkół średnich 41,6% uczęszczało do liceów ogólnokształcących, 53,2% szkół technicznych o 28% stanowili uczniowie szkół zawodowych. W ostatnich kilku latach nastąpiła korzystna zmiana w systemie kształcenia uczniów. Nastąpił spadek uczącej się młodzieży w zasadniczych szkołach zawodowych, na korzyść szkolnictwa średniego ogólnokształcących i technicznego.

Wyższy od średniej krajowej udział osób z wykształceniem zawodowym, spowodowany był przede wszystkim popytem ze strony rozwijających się w regionie tradycyjnych gałęzi przemysłu. Młodzież województwa studiować może na kilkudziesięciu wyższych uczelniach (technicznych, zawodowych, uniwersytetach, akademiach lub innych szkołach wyższych). Niższy od średniej krajowej udział osób z wykształceniem średnim i wyższym, stanowi główną przeszkodę w przyspieszeniu przekształcania gospodarki województwa oraz poprawy warunków życia w regionie. Od kilku jednak lat obserwuje się w województwie pozytywną tendencję stopniowego wzrostu liczby studentów szkół wyższych.

Na 36 wyższych uczelniach województwa (9,6% wyższych uczelni kraju) kształciło się 200.710 osób to jest 11,1 % studentów kraju, w tym systemem dzinnym 44% ogółu studiujących województwa. W szkołach niepaństwowych naukę pobierało 31,6% studiującej młodzieży województwa. W roku 2002 około 11% absolwentów szkół wyższych uzyskało edukację w województwie śląskim. Pomimo znacznego zwiększenia się w województwie w ostatnim okresie liczby studentów, wskaźnik liczby studentów na 10 tys. mieszkańców wynosi 423 osoby jest jednak niższy od średniej krajowej (466 osób) i stawia województwo na 9 miejscu w kraju po województwie mazowieckim (662), zachodniopomorskim (539), dolnośląskim (519), małopolskim (505) i łódzkim (464). Rocznie na rynek pracy wchodzi ponad 30 tys. absolwentów szkół wyższych (2,6 tys. osób w 2002 r. w tym w szkołach niepaństwowych 13,7).

Ośrodki akademickie i naukowe zatrudniają 8.292 tys. nauczycieli akademickich, z których 1.5823 (19,1 % kadry) posiada tytuł profesora. Stawia to województwo na 4 miejscu w kraju. Największymi uczelniami są: Uniwersytet Śląski w Katowicach, Politechnika Śląska w Gliwicach, Śląska Akademia Medyczna, Akademia Ekonomiczna i Muzyczna w Katowicach, Politechnika Częstochowska, Akademia Wychowania Fizycznego, Akademia Sztuk Pięknych oraz Międzynarodowa Szkoła Nauk Politycznych w Katowicach.

Ważne miejsce w edukacji zajmuje szkolnictwo dla dorosłych. Ostatnie lata nacechowane są powstawaniem coraz to liczniejszych i prężniejszych wyższych szkół prywatnych.

Spośród wszystkich wyższych uczelni regionu 15 z nich to uczelnie państwowe, 25 natomiast zaliczanych jest do uczelni niepaństwowych (kraj 252 szkoły) tj. 9,9% krajowych uczelni niepaństwowych, wśród których największymi są: Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. gen. J. Ziętka, Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych oraz Wyższa Szkoła Bankowości w Katowicach, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu w Sosnowcu oraz Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach.

W województwie działa również 8 uczelni zawodowych, z tego jedna uczelnia państwowa w Raciborzu i 7 niepaństwowych (spośród 195 istniejących w kraju) w Chorzowie, Częstochowie, Rudzie Śląskiej, Sosnowcu, Ustroniu, Zawierciu i Żywcu kształcących młodzież między innymi na kierunkach: przedsiębiorczość, zarządzanie firmą, obsługa nieruchomości, turystyka, hotelarstwo i rekreacja, finanse, informatyka w zarządzaniu.

Jedną z pozytywnych cech przyjętego profilu edukacji w województwie śląskim jest coraz większe odgrywanie roli współpracy pomiędzy podmiotami gospodarczymi a ośrodkami naukowymi. Wpływać to będzie na rozwój różnych kierunków podyktowanych rynkiem pracy oraz określonego profilu wyższego wykształcenia.

Zapoczątkowana przebudowa szkolnictwa wymuszona została potrzebami zmieniającego się rynku pracy. Podstawowym kierunkiem polityki oświatowej w regionie jest upowszechnienie średniego wykształcenia oraz rozbudowa policealnych studiów zawodowych.

3.2. Rynek pracy.

Ludność województwa śląskiego wynosi 4.731,5 tys. osób co stanowi 12,4% ludności kraju. W strukturze płci mieszkańców regionu przeważają kobiety. W strukturze wiekowej zdecydowaną większość stanowią osoby w wieku produkcyjnym 64,2%. Na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 56 osób w wieku nieprodukcyjnym, w kraju wskaźnik ten jest wyższy i wynosi 61 osoby.

Biorąc pod uwagę strukturę zatrudnienia ludności województwa zauważyć można, że największy odsetek osób zatrudnionych znalazło miejsce pracy w sektorze usług tj. 51,9% zatrudnionych ogółem w gospodarce narodowej regionu, (kraj 54,1%), w tym w usługach rynkowych 35,8 % (kraj 35,9%). W przemyśle i budownictwie województwa zatrudnionych jest 35,5% pracujących (kraj 28,5%), natomiast w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie województwa pracuje 12,6% zatrudnionych (kraj 17,4%). Województwo śląskie charakteryzuje się najniższym w kraju odsetkiem osób pracujących w rolnictwie oraz najwyższym odsetkiem osób zatrudnionych w przemyśle.

Spośród ogółu ludności województwa 8,9% to osoby legitymujące się wykształceniem wyższym, 28,9% ukończyło szkołę średnią ogólnokształcącą i zawodową, 26,8% posiada wykształcenie zasadnicze zawodowe, zaś 26,4% podstawowe bądź niepełne podstawowe.

Sytuacja na rynku pracy, oceniając z punktu widzenia wskaźników bezrobocia jest znacznie lepsza od przeciętnej w kraju. Liczba bezrobotnych stanowi 10,3% całkowitej liczby bezrobotnych w kraju. Znacznie niższy niż w kraju jest również udział osób pozostających bez pracy długoterminowo. Atutem rynku pracy województwa jest duża liczba wysoko kwalifikowanych pracowników.

3.2.1. Aktywność ekonomiczna ludności województwa.

W 2002 r. ludność regionu w wieku 15 lat i więcej (zbiorowość ludności aktywnej ekonomicznie) stanowiła 3.385,9 tys. osób, tj. 12,6 % ludności aktywnej ekonomicznie kraju. W ostatnich latach utrzymuje się, podobnie jak w kraju rosnąca tendencja tej subpopulacji ludności, z powodu sukcesywnego wchodzenia do niej roczników z wyżu demograficznego z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Wśród ludności w tym przedziale wiekowym, zbiorowość aktywnych zawodowo liczyła (wg Narodowego Spisu Powszechnego Ludności 2002) 1.991,8 tys. osób (11,9% aktywnych zawodowo osób kraju), z tego 1.578 tys. pracujących (11,9%) i 414 tys. bezrobotnych (11,6%), biernych zawodowo natomiast 1.771 tys. osób (13,2% biernych zawodowo osób kraju).

Ludność aktywna zawodowo stanowiła 50,4 % ogółu ludności w wieku 15 lat i więcej. W kraju odpowiednio 55,4%. Współczynnik aktywności zawodowej województwa (52,9%) był niższy niż w kraju, natomiast udział biernych zawodowo w ogólnej liczbie ludności w 15 lat i więcej kształtował się powyższej średniej krajowej i wynosił 59,6 % (kraj 55,6%).

W roku 2002 w województwie śląskim pracowało 1.578,1 osób tj. 12,3% ogółu zatrudnionych osób w kraju. Około 80% ludności pracującej znalazło pracę w miastach województwa. Koncentracja przemysłu ciężkiego i wydobywczego sprawia, że wśród zatrudnionych w gospodarce narodowej województwa dominują mężczyźni. Udział pracujących kobiet w województwie wynosi ponad 45% zatrudnionych w regionie osób.
Na 1000 ludności w województwie śląskim przypada 325 osób pracujących (w kraju 327 osób). Miernikiem zaangażowania ludności w procesie pracy jest wskaźnik zatrudnienia zdefiniowany jako udział ludności pracującej w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 i więcej lat. Z ogólnej liczby pracujących osób w województwie 63,3% przypada na sektor prywatny (w kraju 69,4 Województwo śląskie cechuje niższy niż w kraju wskaźnik zatrudnienia. Wyższy natomiast niż przeciętny w kraju jest udział zatrudnionych w sektorze publicznym, pracowników najemnych i pracujących w pełnym wymiarze czasu pracy. Przemysłowy charakter województwa śląskiego sprawia, że wysoka jest liczba osób pracujących w przemyśle i budownictwie wynosząca 595,5 tys. (35,5%), z tego w przemyśle (88%). W usługach ogółem zatrudnionych jest 868 tys. osób (51.9%), co w przeliczeniu na 1.000 mieszkańców daje 184 osoby.

Największy odsetek osób zatrudnionych w województwie, przypadał na dział przetwórstwa przemysłowego, handel hurtowy i detaliczny, rolnictwo i leśnictwo.

Struktura wykształcenia ludności pracującej w 2002 r. potwierdza niezadowalający poziom wykształcenia osób pracujących w województwie. Wśród osób pracujących w województwie 16,5%, posiadało wykształcenie wyższe, 41,2% legitymowało się wykształceniem średnim, 36,0% posiadało kwalifikacje na poziomie zasadniczym zawodowym, natomiast 6,3% posiadało wykształcenie niepełne zawodowe. Pracujące kobiety były lepiej wykształcone od mężczyzn. Odsetek osób pracujących z wykształceniem wyższym był dwukrotnie wyższy w miastach (15%) niż na wsi (6%). Wśród pracujących stosunkowo niski był udział ludzi młodych w wieku 15-29 lata (24,7%) oraz ludzi starszych po 54 rokiem życia (17,5 %). Co czwarty pracujący był w wieku 30-39 lata, a co trzeci w wieku 45-54 lata. Liczba osób nieprodukcyjnych na 100 osób w wieku produkcyjnym wynosiła w województwie 65,7, (w kraju 77,3%).

Współczynnik aktywności zawodowej społeczności wiejskiej w województwie wynosi 41%, co oznacza, że blisko 48% ludności powyżej 15 roku życia jest bierna zawodowo. Wiejską społeczność aktywną zawodowo tworzą przede wszystkim ludzie w wieku produkcyjnym (97%), z tego 72% ludności w wieku 18-44 lat. Większość pracujących mieszkańców wsi w przedziale wiekowym od 25 do 44 lat (55,6%) legitymuje się niskim poziomem wykształcenia. Z tej grupy wiekowej aż 62,5% posiada jedynie wykształcenie zawodowe lub podstawowe.

3.2.2. Rejestrowane bezrobocie.

Liczba bezrobotnych w województwie śląskim stanowiła w 2002 r. 10.3% całkowitej liczby osób bezrobotnych zarejestrowanych w kraju. W populacji bezrobotnych zdecydowanie dominują kobiety (53,7%), przy czym w ostatnim okresie odnotowuje się pozytywne zjawisko spadku udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych. Najliczniejszą grupę wśród bezrobotnych stanową osoby w wieku do 24 lat (29,1%), których udział w ogólnej liczbie bezrobotnych jest nieco większy niż przeciętnie w kraju (27,8%). Drugą grupę stanowią osoby w przedziale wiekowym 25-34 lata (25,9%).Struktura wykształcenia bezrobotnych odbiega nieco od przeciętnych wskaźników w tym zakresie dla całego kraju. Najliczniejszą grupę stanowią bezrobotni z wykształceniem zasadniczym zawodowym (35,5%), następnie podstawowym i niepełnym podstawowym (33,0%) oraz średnim zawodowym (21,9%). Struktura bezrobotnych wg czasu pozostawania bez pracy jest korzystniejsza od przeciętnych wskaźników w tym zakresie dla całego kraju. Znacznie mniejszy jest udział bezrobotnych długookresowych, pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy (47,6%), w kraju (51,2), większy natomiast udział od przeciętnego mają bezrobotni krótkookresowi, pozostający bez pracy krócej niż 6 miesięcy.

Na koniec 2002 roku liczba bezrobotnych zarejestrowanych wynosiła 330,2 tys. osób. Przeszło połowa bezrobotnych (55%) to ludzie młodzi do 34 roku życia. Niepokojący jest fakt, że problemy z zatrudnieniem mają również absolwenci szkól wyższych, jak również ci, którzy ukończyli zasadnicze szkoły zawodowe. Chętnych do prowadzenia własnej działalności jest tutaj mniej niż w innych regionach. Największe szanse na zatrudnienie mają jednak osoby z wykształceniem wyższym oraz policealnym i średnim zawodowym. Generalnie poziom wykształcenia bezrobotnych jest niski. Co trzeci ma najwyżej wykształcenie gimnazjalne albo jeszcze niższe. Mniej więcej tyle samo legitymuje się z wykształceniem zawodowym, zaledwie co piąty ma dyplom szkoły średniej lub policealnej zawodowej. Blisko 6% ma wykształcenie ogólnokształcące, a nieco ponad 4% wyższe. Im wyższe wykształcenie tym łatwiej o pracę, nie można jednak nie zauważyć iż w grupie absolwentów systematycznie wzrasta liczba osób bezrobotnych z wyższym wykształceniem. Na koniec 2002 r. w urzędach pracy województwa zarejestrowanych było20 tys. absolwentów. Stanowili oni 60% ogółu zarejestrowanych. W tej grupie osoby z wyższym wykształceniem stanowiły 19%, a średnim legitymowało się 52% młodych osób. Niepokojącym problemem nadal pozostaje długotrwałe bezrobocie. Na koniec 2002 r. ponad 47% ogółu zarejestrowanych bezskutecznie poszukiwało zatrudnienia przez co najmniej 12 miesięcy. W ostatnim miesiącu roku spośród 330 tys. bezrobotnych tylko 7.300 os. podjęło pracę.

Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie śląskim na koniec 2002 roku wynosiła 16,5% i kształtowała się na poziomie województwa podkarpackiego (15, 0%), i lubelskiego (15,7%), podczas gdy w kraju wynosiła 18,0%. Pomimo tego, że stopa bezrobocia w województwie jest jedną z najniższych w kraju, to występujące symptomy świadczą niepokojąco o narastającym problemie.

Bezrobotni mieszkańcy wsi regionu stanowią ponad 18,5% ogólnej liczby bezrobotnych województwa, z tego 50% stanowią bezrobotni długoterminowi. Bezrobocie na wsi jest przestrzennie zróżnicowane. W ogólnej liczbie bezrobotnych mieszkańców wsi ponad 81% stanowi subpopulacja osób poprzednio pracujących. Podobnie jak w miastach, bezrobocie na wsi dotyka głównie ludzi młodych. Ponad 35% bezrobocia wśród młodzieży wiejskiej dotyczy subpopulacji w wieku 15-24 lat, a 25% bezrobotnej ludności wiejskiej w wieku 25-29 lat. Najniższy odsetek bezrobotnych na wsi dotyczy osób w wykształceniem wyższym 6,3%. Szczególnie zagrożone bezrobociem są osoby o posiadanych najniższych kwalifikacjach zawodowych.

3.3. Pomoc społeczna.

Zachodzące w gospodarce województwa zmiany związane z restrukturyzacją tradycyjnych branż regionu górnictwa i hutnictwa, spowodowały spadek zatrudnienia oraz wzrost bezrobocia wśród ludności województwa i stały się powodem stopniowego ubożenia społeczeństwa.

W województwie śląskim w 2002 roku świadczeniami pomocy społecznej objętych było 188.954 osób co stanowi 3,9% ludności regionu (średnio w kraju 14,0%). Przeciętnie w województwie na 10 tys. ludności pomocy udzielono 493 osobom, średnio w kraju w tym samym okresie pomocą objęto 667osób. Region charakteryzuje się najniższą w kraju liczbą osób objętych tego typu pomocą w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców i znalazł się w grupie obok województwa małopolskiego (580 os.) i mazowieckiego (575 os.). Wśród województw o najwyższych wskaźnikach osób korzystających z pomocy społecznej znalazło się województwo warmińsko-mazurskie (948), lubuskie (877), i kujawsko-pomorskie (820 osób).
Główną przyczyną udzielenia pomocy społecznej w województwie śląskim jest bezrobocie, ubóstwo, niepełnosprawność, długotrwała choroba oraz bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego.

System pomocy społecznej składa się z wielu rodzajów instytucji. Do podstawowych typów placówek należy: 17 powiatowych centrów pomocy rodzinie (prowadzonych przez samorząd powiatów ziemskich), 147 gminnych ośrodków pomocy społecznej (prowadzonych przez samorząd gminny) oraz w powiatach grodzkich 19 miejskich ośrodków pomocy rodzinie realizujących zadania obydwu wyżej wymienionych instytucji.

Spośród wszystkich rodzajów instytucji tego typu znajdujących się na terenie województwa, najważniejsze znaczenie spełniają domy pomocy społecznej, ośrodki wsparcia, jednostki specjalistycznego poradnictwa, mieszkania chronione, ośrodki interwencji kryzysowej, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze, placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz rodziny zastępcze.

Do stacjonarnych form opieki społecznej działających w regionie zaliczyć należy 94 domy pomocy społecznej (ogółem 9.508 miejsc), zapewniające całodobową opiekę osobom, które z powodu choroby lub wieku nie są wstanie prowadzić samodzielnej egzystencji. Placówki te dla swoich podopiecznych świadczą usługi: bytowe, opiekuńcze, wspomagające, edukacyjne oraz umożliwiające korzystanie ze świadczeń przysługujących z tytułu powszechnego ubezpieczenia. Liczba osób korzystających z tego rodzaju placówek przewyższa liczbę dostępnych miejsc i w 2002 r. wynosiła 9.513 osób.

Alternatywą dla stacjonarnych form opieki jest 198 ośrodków wsparcia dysponujących ogółem 8.109 miejscami (środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, noclegownie, ośrodki opiekuńcze), działających w środowisku osób objętych pomocą. Placówki te zapewniają całodzienny pobyt, podstawowe świadczenia opiekuńcze, rekreacyjno-kulturalne, edukacyjne oraz rehabilitacyjne. Z ich usług w 2001 roku skorzystały ogółem 12.242 osoby.

Środowiskowe domy samopomocy (przeznaczone dla osób chorych psychicznie oraz upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, po leczeniu ambulatoryjnym lub szpitalnym, nie stanowiących zagrożenia dla samych siebie i otoczenia) zapewniają osobom udział w terapii indywidualnej, treningu umiejętności społecznych, zajęciach rozwijających pasje i zainteresowania, terapii zajęciowej, zajęciach ruchowych oraz psychoedukacji. Z usług działających na terenie województwa 29 tego typu placówek, dysponujących 1.007 miejscami skorzystało w 2001 r. 1.029 osób. W województwie śląskim działają 53 dzienne domy pomocy (ogółem 2.361 miejsc) przeznaczone dla osób samotnych pozbawionych pomocy, a wymagającej jej z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn. Zapewniają one swoim podopiecznym całodzienne (sześciodniowe) wyżywienie, usługi sanitarno-higieniczne, pralnicze oraz terapię zajęciową i rehabilitację. Noclegownie to placówki udzielające doraźnej pomocy osobom bezdomnym. W działających 27 tego rodzaju placówek (ogółem 997 miejsc) w ciągu roku pomocy uzyskało 1.677 osób. Z usług 40 ośrodków opiekuńczych działających na terenie województwa, dysponujących ogółem 1.484 miejscami skorzystało 1.681 osób. Oprócz wyżej wymienionych placówek w województwie działa jeszcze 49 innych ośrodków wsparcia, (dysponujących 2.260 miejscami), z których usług rocznie korzysta prawie 5.000 osób.
Na terenie województwa działa 6 ośrodków adopcyjno-opiekuńczych. Do zadań tego rodzaju placówek należy w szczególności pomoc rodzinom zastępczym, inicjowanie i wspomaganie zastępczych form opieki i wychowania rodzinnego, szkolenie i kwalifikowanie kandydatów na rodziny zastępcze lub adopcyjne, prowadzenie poradnictwa rodzinnego i terapii rodzinnej dla dzieci i rodziców dzieci umieszczonych w rodzinnej opiece zastępczej. Instytucje te zajmują się także wsparciem rodziców naturalnych, w tym rodziców dzieci umieszczonych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. W 2001 r. z usług tych ośrodków skorzystało łącznie 2.860 osób.

Placówki specjalizacyjne (domy dziecka) zapewniają całodobową opiekę i wychowanie dzieciom całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki rodzicielskiej, dla których nie znaleziono rodzinnej opieki zastępczej. W 41 placówkach tego rodzaju przebywało 2.148 dzieci.

Skala problemów sprawia, że istniejące instytucje odpowiedzialne za wsparcie rodzin i osób w sytuacjach trudnych, nie zawsze w stanie są w pełni odpowiedzieć na zapotrzebowanie społeczne i zagwarantować właściwy zakres oraz poziom świadczeń. Realizacja zintegrowanej polityki społecznej wymaga ścisłej współpracy wielu podmiotów działających w sposób zharmonizowany. Obok administracji rządowej i organów samorządowych wszystkich szczebli politykę społeczną aktywnie współtworzą organizacje pozarządowe. Organizacje społeczne posiadają wyższy stopień niezależności niż instytucje publiczne, większą swobodę działania, zdolne są do szybszego reagowania na wszelkie zmiany i pojawiające się nowe problemy, mają też potencjalnie wyższą gotowość do przejmowania inicjatyw i konstruowania nowych rozwiązań. Organizacje pozarządowe stymulują obywateli do stania się aktywnymi członkami społeczeństwa, do wzięcia na siebie odpowiedzialności za swój los i włączenia się do politycznego, kulturalnego, socjalnego i ekonomicznego procesu podejmowania decyzji, a więc przyczyniają się do przezwyciężenia procesu marginalizacji osób i grup społecznych. Stowarzyszenia i fundacje są organizacjami non-profit, tzn. prowadzą działalność nie nastawioną na zysk, a działające w nich osoby pełnią funkcje w przeważającej części społecznie. Dzięki tym cechom organizacje pozarządowe są wstanie skutecznie działać na polu pomocy społecznej oraz efektywnie wykorzystywać posiadane środki finansowe.
Precyzyjne określenie liczby organizacji pozarządowych, działających na polu pomocy społecznej jest rzeczą niezwykle trudną. Sytuacja w tym zakresie cechuje się dużą dynamiką i rotacją (stale powstają nowe organizacje inne w tym samym czasie zawieszają bądź też zaprzestają działalności). Obecnie w województwie śląskim w ramach polityki społecznej działa 365 aktywnych organizacji pozarządowych.

3.4. Ochrona zdrowia.

W stosunku do innych województw, region posiada dobrze rozwiniętą sieć placówek lecznictwa zamkniętego. Stacjonarną opiekę zdrowotną tworzy 113 szpitali ogólnych dysponujących 28 tys. łóżek szpitalnych tj. 15,3% bazy szpitalnej kraju (738 szpitali), 4 szpitale psychiatryczne (2.595 łóżek), 5 sanatoriów rehabilitacyjnych (667 łóżka), 4 ośrodki lecznictwa odwykowego (299 łóżek), 8 ośrodków rehabilitacyjnych dla narkomanów (183 łóżek), 19 zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych (715 łóżek), 17 zakładów opiekuńczo-leczniczych (1.593 łóżek), 5 szpitali uzdrowiskowych (443 łóżek), 6 sanatoriów uzdrowiskowych (1.877 łóżka) oraz 3 hospicja z 41 łóżkami. Nasycenie kadrą medyczną (lekarską oraz personelu średniego), jak również bazą materialną jest korzystniejsze niż przeciętnie w kraju. Na 10 tys. mieszkańców przypada 59,0 łóżek, co stawia województwo na 1 miejscu w kraju (średnia krajowa wynosi 49,2 łóżek). Lepsza niż w kraju jest również dostępność do usług medycznych, co obrazuje się tym, że na 10 tys. ludności w województwie śląskim przypada 28 lekarzy, (w kraju 23), 4 lekarzy stomatologów (kraj 3) oraz 55 pielęgniarki (kraj 48). Liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców zależy w znacznej mierze od występowania w regionie dużej uczelni medycznej i związanych z nią szpitali klinicznych. Wskaźnik 28 lekarzy na 10 tys. mieszkańców stawia region w czołówce krajowej na 4-5 miejscu na równi z województwem łódzkim. Jest to wynikiem lokalizacji w województwie wielkich szpitali specjalistycznych (np. Centrum Leczenia Oparzeń-ośrodek specjalistycznego lecznictwa rangi krajowej).

Województwo posiada również dobrze rozwiniętą sieć placówek lecznictwa otwartego (ambulatoryjna opieka zdrowotna), na którą składają się przychodnie, ośrodki zdrowia i praktyki lekarskie. W województwie działa 864 przychodni zdrowia w tym 273 publicznych, 185 ośrodków zdrowia oraz 655 praktyk lekarskich, z tego 89 w miastach. W zakresie porad udzielonych na 1 mieszkańca w ramach ambulatoryjnej opieki zdrowotnej publicznej, pierwsze miejsce wśród wszystkich województw zajmuje województwo śląskie. W 2002 r. średnio na 1 mieszkańca udzielonych zostało 6,2 porad lekarskich (kraj 5,6) i 0,6 stomatologicznych (w kraju 0,6).

Na terenie województwa funkcjonuje 1.109 aptek, z których 96,5% to apteki prywatne. Liczba osób przypadających na 1 aptekę w regionie wynosi 4,3 tys. osób, natomiast obciążenie tego typu placówek w kraju wynosi średnio 4,1 tys. osób.

W 2002 roku opieką żłobkową objętych było 4.134 dzieci województwa w wieku 0-3 lat. Wskaźnik dzieci przebywających w ciągu roku w żłobkach na 1.000 dzieci w wieku do lat 3 w województwie śląskim wynosił 17 dzieci i był niższy niż średnio w kraju (19 dzieci).

Trwające dziesiątki lat zakłócenia równowagi ekologicznej, wpłynęły na zdrowie mieszkańców regionu, którzy płacą za to ceną skróconego okresu życia i zwiększoną w stosunku do innych regionów kraju zachorowalnością. Stan zdrowia społeczeństwa jest znacznie gorszy od przeciętnego w kraju, główną tego przyczyną jest skażenie środowiska naturalnego. Znacznie wyższy niż w innych regionach Polski jest stopień zachorowalności i umieralności ludności tego regionu. Większy niż w innych regionach Polski jest stopień zachorowalności na choroby układu krążenia, nowotwory, choroby dróg oddechowych zwłaszcza u dzieci, wyższy jest udział rent i orzeczonego inwalidztwa. Miarą poziomu cywilizacyjnego jest wskaźnik śmiertelności niemowląt na 1.000 urodzeń żywych. Dla województwa śląskiego jest on bardzo niepokojący, co wobec dobrej infrastruktury medycznej świadczy pośrednio o bardzo niekorzystnych, pod względem zdrowotnym warunkach pracy i zamieszkania mieszkańców. Odzwierciedleniem korzystnych przemian zachodzących w służbie zdrowia to stałe zwiększanie się współczynnika urodzeń żywych i obniżanie się poziomu śmiertelności niemowląt. Ostatnie lata przyniosły jednak pogorszenie się sytuacji zdrowotnej społeczeństwa, szczególnie w odniesieniu się do poziomu krajowego (choroby nowotworowe, układu krążenia, urazy). Około 25% orzeczonego inwalidztwa przypada na województwo śląskie, a przeciętny wiek mieszkańców tego regionu jest o 2 lata krótszy niż średnio w kraju. Ogromnym problemem dla lecznictwa staje się narkomania i rosnąca liczba przypadków infekcji wirusem HIV (AIDS).

Rozwój ochrony zdrowia warunkuje rozbudowa bazy materialnej. Pomimo lepszego niż w kraju wyposażenia województwa w sieć lecznictwa zamkniętego i ambulatoryjnego, skoncentrowana na tym terenie baza lecznictwa nie zaspokaja w pełni szybko rosnących w tym zakresie potrzeb.

Zdekapitalizowana baza lecznictwa zamkniętego sprawia, że zachodzi konieczność likwidacji przestarzałych obiektów, względnie okresowych wyłączeń łóżek poddawanych kapitalnym remontom powodując w ostatnich latach spadek łóżek szpitalnych.

3.5. Kultura.

Ziemia śląska szczycić się może licznymi obiektami zabytkowymi, a bogactwo ich i różnorodność odzwierciedlają dziedzictwo materialnej i duchowej kultury regionu. Życie kulturalne skupia się wokół licznych placówek rozsianych po całym województwie. Należą do nich m.in. Filharmonia Śląska w Katowicach, Opera Śląska w Bytomiu, Teatr Muzyczny w Gliwicach, Teatr Śląski w Katowicach, Teatr Polski w Bielsku-Białej. Tutaj mają również siedzibę: Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Katowicach oraz Zespół Pieśni i Tańca "Śląsk" im. S.Hadyny w Koszęcinie.

Na zróżnicowany pejzaż kulturowy składa się zarówno wielowiekowy dorobek narodów zamieszkujących tę ziemię jak również odmienności ukształtowane terytorialnie.

Społeczność tego województwa cechuje historycznie ukształtowana otwartość regionu wobec sąsiadów i Europy, a także silne poczucie tożsamości lokalnej i regionalnej. Materialnym wyrazem bogactwa i zróżnicowania kulturowego są charakterystyczne dla regionu drewniane budowle kościelne, zabytki związane z kultura przemysłową, między innymi fabryczne zespoły patronackie, zabytki architektury mieszkalnej, kompozycje krajobrazowe, w tym 98 zabytkowych parków, a także zabytki "architektura militaris" od warowni jurajskich po śląski obszar warowny z lat 30 ubiegłego stulecia.

W ostatnich latach zaobserwować można wzrost aktywności twórczej środowisk profesjonalnych oraz amatorskich, co odzwierciedla się we wzrastającej liczbie zakładanych zespołów artystycznych, stowarzyszeń i fundacji oraz coraz bogatszej ofercie przedsięwzięć kulturalnych. Szeroko znane nie tylko w kraju jest środowisko muzyczne i plastyczne.

Oparciem i bazą tych działań są instytucje kultury, których sieć w regionie jest jednak niewystarczająca. Województwo zajmuje ostatnią pozycję w kraju pod względem liczby osób przypadających na 1 placówkę biblioteczną 5,3 tys. osób (kraj 3,5 tys.), muzealną 110 tys. osób (kraj 58 tys.), kinową 76,3 tys. osób (kraj 57,6 tys.). W większości są to obiekty mocno zdekapitalizowane, a przyczyną tego stanu rzeczy są od lat niewystarczające nakłady inwestycyjne przekazywane na kulturę, w tym na remonty i modernizację.
Wyższa od średniej krajowej jest w województwie śląskim dostępność do dóbr kultury mierzona wielkością księgozbioru, liczbą wystaw muzealnych, przedstawień i koncertów. Wielkość księgozbioru w przeliczeniu na 1.000 mieszkańców województwa wynosi 3.539 woluminów, średnia krajowa 3.523.

W 2002 r. liczba wystawianych przedstawień i koncertów na 1.000 mieszkańców wynosiła w województwie śląskim 0,9 imprezy (w kraju 1,22 przedstawienia). Oznacza to, że mieszkańcy województwa posiadają niższy niż średnio w kraju dostęp i możliwości do korzystania z ofert kulturalnych. W przeliczeniu na 1.000 mieszkańców niższy w województwie śląskim jest również wskaźnik osób odwiedzających muzea 140 osoby, w kraju 339 osób oraz udział ludności regionu w przedstawieniach teatralnych i muzycznych. Na 1.000 mieszkańców w województwie śląskim średnio 232 osoby to widzowie teatrów i instytucji muzycznych, w kraju natomiast 253 osoby.

Odrębnym problemem województwa jest nierównomierne rozmieszczenie profesjonalnych instytucji kultury. Ogółem w województwie śląskim znajduje się 845 placówek bibliotecznych, 23 teatry i instytucje muzyczne (15 teatrów dramatycznych, w tym 3 lalkowe, 1 opera, 1 operetka, 4 filharmonie i orkiestry symfoniczne), 43 muzea, 62 kina. Najlepiej wyposażona w tego typu placówki jest centralna część województwa, gdzie znajduje się 449 bibliotek, 22 muzea, 38 kin oraz 19 teatrów i instytucji muzycznych. Konsekwencją tego jest nierównomierna dostępność do profesjonalnych instytucji kultury, co oznacza niższą dostępność do korzystania z oferowanych propozycji oraz zwiększoną trudność dla osób zajmujących się działalnością twórczą w oparciu o istniejącą bazę.

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Ligonia 46, 40-037 Katowice