|
I OPIS SYTUACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO.
4. Infrastruktura.
Zabezpieczenie prawidłowego, dynamicznego rozwoju społeczno-ekonomicznego województwa wymaga poważnych przekształceń urządzeń sieci infrastruktury technicznej regionu. Funkcjonowanie województwa w dużej mierze zależy od sprawnego systemu transportu regionalnego. Województwo śląskie to wielki węzeł komunikacji drogowej i kolejowej, obszar dużej wymiany towarowej podstawowych surowców i produktów przemysłowych, bardzo dużego ruchu tranzytowego o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Teren województwa, w szczególności główne miasta aglomeracji katowickiej, przecinają magistralne linie kolejowe, zapewniające połączenia krajowe i międzynarodowe. Oprócz bardzo istotnych połączeń drogowych i kolejowych region posiada międzynarodowe połączenia lotnicze, realizowane z lotniska w Katowicach-Pyrzowicach.
Region położony jest na skrzyżowaniu newralgicznych szlaków transportowych i komunikacyjnych (drogowych i kolejowych) o znaczeniu krajowym i europejskim. Na terenie tym spotykają się dwie drogi międzynarodowe Lwów -Zgorzelec (A4) oraz Gdańsk-Bratysława (A1). Drogi ekspresowe łączą Katowice z Łodzią i Warszawą, na południu z Bielskiem-Białą. Drogi do Bielska-Białej i Ustronia oprócz znaczenia gospodarczego mają niebywałą wartość turystyczną, dają bowiem dostęp do rekreacyjno-turystycznego zaplecza w Beskidach, jednego z najpiękniejszych i najlepiej zagospodarowanych górskich regionów kraju. Brak sprawnych ciągów drogowych o odpowiednio wysokich parametrach technicznych na kierunku wschód-zachód, zarówno dla ruchu tranzytowego jak również rozpoczynającego i kończącego się w regionie ruchu, wyznaczają priorytety inwestycyjne województwa w zakresie drogownictwa.
W planach zagospodarowania przestrzennego w centralnej części województwa na kierunku wschód-zachód przewidywana jest rozbudowa sieci drogowej, zwłaszcza dróg tranzytowych i autostrad: obwodnica północna w ciągu drogi krajowej Nr 4, Drogowa Trasa Średnicowa (DTŚ) prowadząca obrzeżami śródmieść 6 miast (Katowic, Chorzowa, Świętochłowic, Rudy Śląskiej, Zabrza i Gliwic), zwana autostradą miejską oraz autostrada A-4 Kraków -Wrocław, prowadzona południem aglomeracji katowickiej. Do eksploatacji został oddany już pierwszy odcinek autostrady A-4 Katowice- Kraków. W drugiej kolejności planuje się oddanie do użytku odcinka łączącego Katowice z Wrocławiem. Budowana w województwie Drogowa Trasa Średnicowa o standardzie autostrady ułatwić ma komunikację wewnątrz regionu i zwiększyć jego efektywność. Zakończenie budowy odcinka regionalnego DTŚ planowany jest w 2005 roku.
Województwo śląskie w stosunku do reszty kraju posiada dość dobrze rozwiniętą infrastrukturę komunikacyjną. Region przecina ponad 20,1 tys. km dróg publicznych o twardej nawierzchni (8% dróg krajowych), z tego 17,9 tys. km o ulepszonej nawierzchni, co daje najwyższy wskaźnik gęstości w kraju 163 km/100 km2 powierzchni, przy średniej krajowej wynoszącej 80 km/100 km2. Jeździ po nich 1.680 tys. zarejestrowanych pojazdów samochodowych, w tym 1.340 tys. samochodów osobowych. Dzięki stosunkowo wysokim dochodom region wyróżnia bardzo wysoki poziom motoryzacji. Na 1.000 mieszkańców przypada w województwie 283 samochody osobowe (kraj 288 samochodów).
Województwo śląskie jest najsilniej zurbanizowanym i uprzemysłowionym obszarem w kraju. Przejawem tego jest bardzo gęsta sieć miejska. Region posiada dobrze rozwiniętą sieć dróg publicznych. Z ogólnej liczby dróg publicznych o twardej nawierzchni 5,4% stanowią drogi krajowe (połowa z nich to drogi krajowe miejskie), 7,0% drogi wojewódzkie (w tym 37% drogi miejskie), 30% drogi powiatowe (z tego 41,5% drogi miejskie). W regionie występuje dobrze rozwinięta sieć dróg gminnych i lokalnych o łącznej długości 11,5 tys. km (57,3% sieci drogowej województwa).
Istniejąca dobrze rozwinięta, gęsta sieć drogowa nie może jednak sprostać potrzebom stale rosnącego ruchu drogowego. Drogi województwa cechują niskie parametry techniczne, nawierzchnia dróg znajduje się w coraz gorszym stanie, co nie zapewnia odpowiednich standardów bezpieczeństwa oraz nie spełnia oczekiwań ich użytkowników. Brak obwodnic powoduje wysokie natężenie ruchu w centrach miast aglomeracji katowickiej. Układ drogowy województwa, a w szczególności aglomeracji katowickiej charakteryzuje się jednym z największych w kraju obciążeniem ruchowym transportu pasażerskiego i towarowego. Wykonane pomiary natężenia ruchu w regionie wykazały, że największe natężenie dobowe ruchu przekraczające 40 tys. pojazdów na dobę występuje na drogach krajowych i wojewódzkich w wielu miastach aglomeracji katowickiej.
Wypadki drogowe oraz rosnące zatłoczenie miast, wymuszają poszukiwanie nowych systemów transportu alternatywnego do samochodowego i kolejowego (cargo, lotnisko, kanał Gliwicki). Do poprawy sytuacji komunikacyjnej regionu niezbędne są więc nakłady finansowe, przeznaczone na utworzenie szybkiego transportu międzyregionalnego i międzymiastowego, skierowane na inwestycje związane z budową autostrad i dróg szybkiego ruchu. Rozwinięta sieć dróg i linii kolejowych łączy główne ośrodki miejskie. Transport publiczny regionu przeżywa coraz większe trudności. Przewozy pasażerów transportem samochodowym w 2002 r. wynosiły 82,2 mln. osób (10,1 % przewozów krajowych), z tego 67,7% realizowanych było przez sektor publiczny, przewozy ładunków transportem samochodowym stanowiły tylko 1,1% przewozów krajowych ogółem (tj. 13,7 mln ton).
W województwie śląskim występuje ogromne zagęszczenie sieci transportu drogowego i kolejowego. Na szczególną uwagę zasługuje problem komunikacji w centralnej części województwa. Sieć połączeń komunikacyjnych w regionie należy do najlepiej zorganizowanych w kraju. Rozwinięta jest sieć linii autobusowych i tramwajowych. Komunikacją miejską objęta jest 49 miast województwa (w kraju 255). W regionie działa 1,4 tys. linii regularnej komunikacji autobusowej, których łączna długość wynosi ponad 57,3 tys. km. Największą grupę linii autobusowych stanowią linie podmiejskie 1,0 tys. km oraz miejskie 126 km. Dobrze rozwinięta jest również sieć komunikacji międzymiastowej PKS. W obsłudze pasażerskiej największa ilość pasażerów korzysta ze środków komunikacji zbiorowej, głównie z autobusów, którymi podróżuje około 65% pasażerów a tylko 25% tramwajami.
Podobnie przeciążona jest sieć drogowa regionu, na której przewozi się ponad 20% krajowych przewozów transportem samochodowym. Z ogólnej długości 17.895 km dróg publicznych o nawierzchni twardej ulepszonej 578 km (3,8%) stanowią drogi dwu-jezdniowe. Zbudowane ekspresowe drogi, a także szereg obwodnic miast nie nadążają za rozwojem transportu drogowego i szybkim postępem motoryzacji.
Gwałtowny rozwój komunikacji drogowej wymaga przystosowania do takich zadań sieci dróg. Obciążenie ruchu dróg państwowych przesądza o konieczności inwestowania w modernizację, przede wszystkim głównych ciągów drogowych i najtrudniejszych układów miejskich. Przygotowanie sieci dróg do stanu narastającego ruchu i bieżącego wykonywania zadań wymaga dużych nakładów inwestycyjnych.
Jedną z poważnych uciążliwości życia w aglomeracji katowickiej jest złe funkcjonowanie komunikacji nie dostosowanej do istniejących potrzeb i uniemożliwiającej dalszy rozwój regionu. Niewystarczająca jest sieć dróg i ulic, brak głównych tras drogowych szczególnie w centralnej i zachodniej części aglomeracji katowickiej, zniekształcona sieć osadnicza, kręte i wąskie jezdnie o bardzo złym stanie nawierzchni, uszkodzone wiadukty i mosty powodują, że średnia prędkość w komunikacji wynosi 15-20 km na godzinę. Ścisła zabudowa ulic uniemożliwia ich modernizację, a poprawę stanu komunikacji uzyskać można głównie poprzez budowę nowych tras. Podstawowym elementem projektowanego układu drogowego na szlaku wschód-zachód jest realizowana obecnie Drogowa Trasa Średnicowa (stworzenie podstawowego elementu układu drogowego łączącego główne ulice miast, umożliwiającego ich integrację), której zasadą jest bezkolizyjny ruch po trasie głównej. DTŚ jest jedną z najbardziej prestiżowych inwestycji drogowych w Polsce. Budowa jej wschodniego odcinka zakończy się w 2006 r. Nie do końca wiadomo jednak co będzie z odcinkiem zachodnim biegnącym od Rudy Śl. do Gliwic. Budowa tego fragmentu prowadzona będzie w latach 2005-2010. Jest to jedno z największych przedsięwzięć w kraju realizowanych wspólnie ze środków rządu i samorządów. Bez wsparcia z budżetu państwa dokończenie budowy byłoby niemożliwe. Aglomeracja katowicka z uwagi na skoncentrowany w niej potencjał przemysłowy i demograficzny, nawarstwione kwestie przyrodnicze, etniczne, społeczne, komunikacyjne i przestrzenne oraz konieczność szybkiej systemowej przebudowy warunków gospodarczych tego obszaru jest współcześnie problemem nie tylko regionalnym i ogólnopolskim, ale i europejskim. Wymaga więc sięgnięcia po rozwiązania i środki w takiej samej skali.
Obok sieci drogowej znaczącą rolę w infrastrukturze województwa odgrywa sieć linii kolejowych. Województwo posiada najgęściej w kraju rozwiniętą sieć eksploatowanych linii kolejowych. Jej łączna długość wynosi 2.335 km (tj. 11,1% krajowych linii kolejowych), w tym normalnotorowych 2.335 km (z tego zelektryfikowanych 1.946 km tj. 83,3% sieci ogółem). Wśród linii normalnotorowych daje to 18,9 km na 100 km2 i jest prawie 2,9-krotnie wyższa od średniej krajowej 6,6 km/100 km2 (najniższą gęstość sieci kolejowej posiada województwo podlaskie 3,9 km/km2 oraz lubelskie 4,2 km/km2). Ponad 83,3% sieci kolejowej w województwie jest zelektryfikowana. Gęstość zelektryfikowanych eksploatowanych linii kolejowych normalnotorowych wynosi 15,8 km na 100 km2. W przewozach towarowych regionu decydującą rolę odgrywa transport kolejowy. Na sieci kolejowej województwa stanowiącej niecałe11,1% sieci krajowej koncentruje się ponad 60% ładunków przewożonych w kraju i 11% przewozów pasażerskich. Sieć ta jest kilkakrotnie (7-krotnie) bardziej obciążona aniżeli średnio w kraju. Wprawdzie sieć kolejowa wyposażona jest w gęstą sieć stacji i przystanków (średnio co 3 km), a także bocznic kolejowych, to jednak ogromnym potrzebom przewozowym nie odpowiada stan techniczny torów i urządzeń kolejowych. Tylko niecałe 30% torów przystosowanych jest do ciężkiego ruchu pociągów, 1 linii to linie jednotorowe, a zaledwie 10% linii wyposażona jest w automatyczne urządzenia kierowania ruchem. Około 30% linii przebiega po terenach eksploatacji górniczej, na 300 kilometrach linii ujawniają się negatywne skutki tej działalności, znacznie ograniczające szybkość pociągów, a zatem i przelotowość linii. Coroczne zmniejszanie ilości pociągów lokalnych daje malejący udział kolei w ogólnej ilości przewozów pasażerskich w województwie. Codziennie przewozi się w województwie ponad 1 mln ton ładunków i 3 mln pasażerów. W strukturze przewozów województwa 56% przewozów przypada na przewozy koleją, 43% transport samochodowy i zaledwie 0,6% żeglugę śródlądową. Jakość obsługi pasażerskiej w województwie jest niezadowalająca, zbyt długi jest średni czas podróży, zły komfort podróży, mała częstotliwość kursów i złe warunki przesiadek na inne środki komunikacji zbiorowej. Dostępność komunikacyjna (gęstość tras komunikacji miejskiej i linii kolejowych) dla obszarów aglomeracji katowickiej jest kilkakrotnie niższa od potrzeb w tym zakresie. Prawie 2-krotnie niższe w porównaniu z innymi regionami kraju jest nasycenie w tabor tras komunikacyjnych. Potrzeby a zarazem rozmiary przewozów są nieporównywalne z innymi regionami kraju i świadczą o wysokim stopniu transportochłonności gospodarki.
Transport kolejowy województwa cechuje rozwinięta sieć połączeń kolejowych, należąca do najdłuższych w kraju, oraz wysoki stopień elektryfikacji. Stworzenie zintegrowanego systemu transportu: drogowego, kolejowego i lotniczego jest olbrzymią szansą dla regionu. Szybkobieżne połączenia kolejowe między Katowicami, a innymi miastami europejskimi, będą miały ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju sieci komunikacyjnej. Obecnie Katowice dysponują bezpośrednim połączeniem kolejowym z Pragą, Bratysławą, Wiedniem, Berlinem, Kijowem, Frankfurtem, Dreznem, Budapesztem i Lwowem. W regionie znajduje się jedna z największych stacji rozrządowych w Europie - Tarnowskie Góry oraz terminal kontenerowy w Gliwicach-Sośnicy realizujący przewozy kombinowane kontenerów, nadwozi wymiennych i naczep samochodowych. Umożliwia to sprawne i szybkie transportowanie towarów do krajów Europy Zachodniej (Niemiec, Włoch).
Istotnym elementem układu kolejowego na terenie regionu jest końcówka szerokiego toru linii hutniczo siarkowej (LHS), sięgająca w głąb województwa w pobliże Huty Katowice, jedyna tego typu linia w Polsce. Dzisiaj końcówka tego szerokiego toru ma szansę stać się największym suchym portem Europy. Stanowi ona najdalej na zachód wysunięty punkt ciągu szerokotorowego, który daje możliwość bezpośredniej wymiany towarowej z Ukrainą i pozostałymi krajami Wspólnoty Niepodległych Państw. Posiadane połączenie z torem normalnotorowym umożliwia szybki przeładunek towarów. Ekspediowane stąd ładunki mogą bez przeładunku i czasochłonnej zamiany podwozi wagonowych, dojechać do każdego zakątka Wspólnoty Niepodległych Państw oraz krajów Dalekiego Wschodu, docierając średnio o 7 dni szybciej i 20% taniej niż ładunki wysłane drogą wodną z Europy Zachodniej.
W Sławkowie na 140 ha leżących przy zakończeniu tzw. szerokiego toru kolejowego powstaje Międzynarodowe Centrum Logistyczne. Będzie to najważniejsze miejsce dystrybucji towarów z Dalekiego Wschodu do UE. Kontenery jadące z Japonii i Chin zostaną tutaj rozładowane, a następnie towary te będą rozwiezione samochodami do Niemiec, Francji czy Hiszpanii. Sławków stanie się europejską "bramą na wschód". Ruszyły już pierwsze pociągi, na razie jednak eksperymentalnie. Linia kolejowa przystosowana jest do prędkości 60 km/h. Najważniejszym problemem czekającym do rozwiązania jest sprawa bezpieczeństwa ładunków.
Oprócz bardzo istotnych połączeń drogowych i kolejowych o zasięgu krajowym i międzynarodowym, województwo śląskie posiada międzynarodowe połączenia lotnicze, realizowane z położonego w pobliżu Katowic, Międzynarodowego Portu Lotniczego "Katowice" w Pyrzowicach. Port ten obsługuje samoloty wszystkich podstawowych kategorii, utrzymuje stałe połączenia z portami krajowymi i zagranicznymi. Ponadto posiada on połączenia z najważniejszymi lotniskami Europy (Frankfurtem n. Menem, Paryżem, Londynem, Wiedniem, Zurychem, Hanowerem, Kolonią, Hamburgiem). Każdego roku port lotniczy notuje kilkudziesięcioprocentowy wzrost przewozów towarowych cargo. Słabe połączenie drogowe pomiędzy lotniskiem, budowaną autostradą oraz drogami szybkiego ruchu, nie pozwala na efektywne wykorzystanie i wyciagnięcie korzyści z potencjału portu. Rozwój lotniska odgrywa znaczącą rolę w strategii województwa, jako przyszłego potencjału transportowego. Kluczowe znaczenie ma wybudowanie stosownych połączeń miedzy portem lotniczym a siecią istniejących dróg, umożliwiających efektywniejsze wykorzystanie lotniska przy jednoczesnym osiąganiu strategicznych celów jego rozwoju. Oprócz dużego portu lotniczego istnieją w regionie również małe lotniska lokale (m.in. Muchowiec w Katowicach, Gotartowice w Rybniku). W odległości 60 km od stolicy regionu znajduje się drugi największy port międzynarodowy kraju, krakowskie lotnisko Balice.
Nieznaczna część towarów województwa przewożona jest drogami wodnymi. Jedyną drogą wodną na terenie województwa jest 40 km Kanał Gliwicki, łączący port rzeczny w Gliwicach z rzeką Odrą. Za jej pośrednictwem dopłynąć można do największego polskiego zespołu portowego Szczecin-Świnoujście, uzyskując tym samym dostęp do portów Morza Bałtyckiego (wcześniej poprzez kanały Odra-Sprewa i Odra-Hawela wpłynąć na największe magistrale wodne zachodniej Europy-Łabę i Ren). Z uwagi na przestarzałe urządzenia i budowle hydrotechniczne, zdolność przewozowa (6 mln ton rocznie) wykorzystywana jest zaledwie w 50%.
Przy Kanale Gliwickim funkcjonuje Wolny Obszar Celny, posiadający pomieszczenia
magazynowe, place składowe stacje obsługi kontenerów, bocznice kolejowe.
Chociaż nie jest on obecnie w pełni wykorzystany, stanowić może w przyszłości
potencjał rozwojowy, jako fragment połączonej sieci transportowej.
Rozbudowana sieć drogowa i kolejowa, rozwijający się transport rzeczny
i lotniczy dają województwu śląskiemu znaczącą pozycję w skali kraju.
Przyciągnęło to do regionu większość międzynarodowych firm transportowych
i wysyłkowych. Usługi tego typu świadczą zarówno PKP, PKS, jak również
HARTWIG, ATLANTICO-TRANS, PERIBA, OLECH, RENTRANS, TRANSBUD MASIWA czy
DELTATRANS. W ciągu ostatnich lat swoje oddziały założyły tu największe
firmy kurierskie: DHL, TNT i UPS.
Dobrze rozwinięta sieć transportowa (transportu drogowego, kolejowego, żeglugi śródlądowej i transportu lotniczego) stawia województwo śląskie na znaczącej pozycji w Polsce, jest również ogromną szansą dla rozwoju regionu.
Przeprowadzone potężne inwestycje telekomunikacyjne w zakresie telefonii przewodowej i komórkowej, wpłynęły na poprawę sytuacji w zakresie nasycenia siecią telefoniczną regionu. Do niedawna bowiem województwo śląskie zajmowało jedno z ostatnich miejsc w kraju w nasyceniu regionu siecią telefoniczną. System łącznościowy mimo wyraźnego w ostatnich latach postępu w tym zakresie, jest nadal niewystarczający w stosunku do istniejących potrzeb. W ostatnich latach po wybudowaniu kilku nowoczesnych central telefonicznych wzrosła liczba abonamentów, stąd też województwo śląskie posiada wyższy niż średnio w kraju wskaźnik nasycenia siecią telefoniczną, mierzony liczbą abonamentów na 1.000 mieszkańców, wynoszący 298 abonentów (kraj 289 abonentów). Nasycenie województwa śląskiego siecią telefoniczną przewodową zbliżone jest do województwa łódzkiego dając regionowi 7 pozycję w kraju. Szybka telefonizacja regionu staje się poważnym wyzwaniem dla regionu. Duże inwestycje poczynione w dziedzinie telekomunikacji spowodowały, że znaczna część sieci telefonicznej obsługiwana jest przez koncerny międzynarodowe, a połączenia lokalne realizowane są przez mniejsze, niezależne firmy. Usługi w zakresie telefonii komórkowej na terenie województwa świadczy trzech operatorów: Centertel, Era GSM, Plus GSM, likwidując braki w pokryciu siecią przewodową.
Z roku na rok coraz korzystniej przedstawia się obraz telekomunikacji regionu, która obsługuje prawie 1,4 mln abonamentów. Województwo posiada automatyczne połączenia z ponad 150 krajami na całym świecie. Oprócz klasycznych usług telekomunikacyjnych dostępne są także: usługi tzw. sieci inteligentnej IN (infolinia 800, Country-Direct, Centrex), usługi w sieci cyfrowej z integracją usług ISDN, pakietowa transmisja danych w sieci POLPAK (publiczna sieć teleinformatyczna), oraz poczta elektroniczna POLKOM (publiczny szyfrowy system obsługi wiadomości). W ostatnich latach nastąpił również szybki wzrost użytkowników sieci Internetu. Stan komputeryzacji w województwie określany jest odsetkiem mieszkańców posiadających komputery osobiste i dostęp do Internetu. Wyposażenie gospodarstw domowych w komputery osobiste w 2001 r. posiadało 18,6% gospodarstw województwa (7 miejsce w kraju), podczas gdy średnia krajowa wynosiła 18,4% (najkorzystniej sytuacja przedstawiała się w województwach: małopolskim 21,7% pomorskim 21,2% i mazowieckim 21,1%). Województwo śląskie posiada najwyższy w kraju odsetek osób korzystających z Internetu wynoszący 15,9% (mazowieckie 12,7%, dolnośląski 8,4%, ). Do liderów wśród polskich miast korzystających z Internetu zalicza się aglomerację katowicką 7,7%, (w tym Katowice 1,4%), następnie Warszawa 5,6%, Łódź 4,0%, i Trójmiasto 3,9%.
Pozytywną stroną jest istnienie w województwie metropolitalnej sieci komputerowej KATMAN, należącej do ogólnopolskiej sieci NASK oraz oferty operatorów sieci telekomunikacyjnych, dotyczące dostępu do sieci komputerowych. Komputeryzacja dużej ilości firm, instytutów, szkół i bibliotek stanowi zalążek rozwoju systemu powszechnego dostępu do sieci komputerowych na obszarze województwa. W przekazywaniu informacji główną rolę odgrywa również rozwój kablowych sieci medialnych (radio i telewizja) a także satelitarnych, których rozwój przyczynił się do uniezależnienia mniejszych ośrodków od sieci telewizyjnych, oraz dostępność infrastruktury światłowodowej (związanej z systemami zarządzania ruchem kolejowym).
4.4. Infrastruktura energetyczna, gazowa i ciepłownicza.
Regionalna infrastruktura elektroenergetyczna jest składową krajowego systemu energetycznego, w którym występują: baza wytwórcza energetyki zawodowej (elektrownie, elektrociepłownie i ciepłownie), Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A (jednoosobowa spółka Skarbu Państwa), w ramach której funkcjonują zakłady energetyczne zajmujące się zbytem energii elektrycznej i eksploatacją sieci najwyższych napięć.
Z systemów infrastruktury najlepiej rozwinięty w regionie jest system energetyczny (z wyjątkiem terenów wiejskich, gdzie rosnące zapotrzebowanie gospodarstw domowych i rolnych na zużycie energii elektrycznej przekracza obecną moc dyspozycyjną sieci).
Do głównych źródeł zaopatrzenia w energię elektryczną województwa należy 21 elektrowni i elektrociepłowni przemysłowych (głównie górniczych i hutniczych), 22 elektrownie i elektrociepłownie zawodowe (w tym 6 elektrowni systemowych), 3 elektrownie wodne (znajdujące się w jego południowej części) oraz kilkaset komunalnych źródeł ciepła. Przeważająca większość tego typu źródeł energii zlokalizowanych jest głównie w centralnej części regionu. Głównymi dystrybutorami ciepła są Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej, które zarządzają sieciami magistralnymi i urządzeniami rozdzielczymi.
W produkcji energii elektrycznej województwo śląskie zajmuje pierwsze miejsce w kraju, dając blisko 1 krajowej produkcji energii (20,7% tj. 29.806,7 GWh). Region zajmuje drugie miejsce w kraju w zużyciu przez miejskie gospodarstwa domowe energii elektrycznej (2.569,4 GWh po województwie mazowieckim. Zużycie energii elektrycznej województwa w przeliczeniu na 1 mieszkańca (w ciągu roku) wynosi 674,5 kWh tj. 14,7% krajowego zużycia energii elektrycznej i stawia region na 6 pozycji w kraju (683,1 kWh), na jednego odbiorcę wynosi natomiast 1824,5 kWh. Zużycie energii elektrycznej w rolnictwie wynosi 109 GWh (14 miejsce w kraju), w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych stanowi to 210 kWH (11 pozycja wśród województw), średnia krajowa (261 kWh).
Podstawowym elementem infrastruktury technicznej w województwie jest ciepłownictwo, które warunkuje dalszy prawidłowy rozwój społeczno-gospodarczy, konieczną poprawę warunków ochrony środowiska i racjonalizację gospodarki paliwowo- energetycznej. Regionalny system ciepłowniczy charakteryzuje się silnie wykształconą w węzłowych regionach województwa (aglomeracja katowicka i rybnicka) infrastrukturą przemysłową o zasięgu ponad gminnym, dużym uzależnieniem komunalnych odbiorców ciepła od dostaw ze źródeł energetyki zawodowej i przemysłowej oraz nierównomiernie relatywnie przeciętnym uciepłownieniem regionu ze źródeł centralnych, przy równoczesnym występowaniu dużej liczby indywidualnych nieekologicznych pieców węglowych. Województwo śląskie zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem długości sieci cieplnych 3.430,3 km (15,3% sieci krajowej) oraz zużycia energii cieplnej wyprodukowanej we własnych kotłowniach (26.807,9 TJ). Zakupiona energia z obcych źródeł oscyluje na poziomie 30 tys. TJ (2 miejsce w kraju). Kubatura budynków mieszkalnych ogrzewanych centralnie wynosi 225.754 dam3. Sprzedaż energii cieplnej ogółem w województwie wynosi 36.021 tys. GJ, w tym dla budownictwa mieszkaniowego 32.107,7GJ.
Pod względem mocy zainstalowanej w śląskich elektrowniach region zajmuje czołową lokatę w kraju 8.296,5 MW, w tym na energię wodną przypada 539 MW mocy (2 miejsce), a cieplną 7.758 MW (1 miejsce).
Wykorzystanie możliwości wytwarzania ciepła w skojarzeniu z energią elektryczną w elektrowniach systemowych są dużo większe od jego obecnego poziomu, dlatego doprowadzenie do większego wykorzystania tej technologii, szczególnie w dużych aglomeracjach miałoby wielorakie korzyści dla ludności, przemysłu i przyrody tego regionu (poprawa bilansu paliwowo-energetycznego, zmniejszenie emisji szkodliwych dla środowiska, uniknięcie rozbudowy infrastruktury technicznej koniecznej dla ciepłownictwa indywidualnego-kotłowni lokalnych). Korzyści ekologiczne wynikające z zastępowania pieców węglowych gazowymi sprawiają, że w województwie preferowany jest rozwój gazownictwa.
System gazowniczy województwa nie stanowi zamkniętego układu, lecz jest układem otwartym współpracującym z całym krajem, ponadto jest on powiązany również z innymi systemami nośników energii. Największy odsetek zużycia gazu w regionie przypada na przemysł (50%) i sektor komunalno-bytowy. Nasycenie siecią gazowniczą w województwie kształtuje się poniżej przeciętnego poziomu występującego w kraju. Świadczy o tym mniejszy odsetek mieszkań wyposażonych w sieć gazową oraz niższe jednostkowe zużycie gazu. Na 71 miast w regionie 59 wyposażonych jest w sieć gazową (3 miejsce w kraju), z tego tylko 71,3% ludności miejskiej korzysta z gazu sieciowego (11 miejsce w kraju), co jest poniżej średniej krajowej wynoszącej 75,2%. Sieć rozdzielcza gazu w regionie stanowiąca 15.341,1km (3 miejsce w kraju), zasila 973,4 tys. odbiorców (2 miejsce w kraju). Średnie zużycie gazu w gospodarstwach domowych kształtuje się na poziomie 456,8hm3 (3 miejsce). Zaopatrzenie w gaz województwa opiera się w około 80% na gazie ziemnym dostarczanym spoza województwa, w niewielkim stopniu na gazie koksowniczym oraz gazie pochodzącym z odmetanowania kopalń. Głównym czynnikiem rozwoju systemu gazowniczego wraz z infrastrukturą w województwie, były potrzeby przemysłu i budownictwa wielorodzinnego w miastach.
Wszystkie systemy infrastruktury technicznej w regionie: gazownictwo, łączność, energetyka, ciepłownictwo czy system zaopatrzenia w wodę są przeciążone i niewspółmiernie rozwinięte w stosunku do potrzeb wynikających z obsługi ludności województwa. Ogromne trudności w utrzymaniu funkcjonowania systemów infrastruktury technicznej sprawia ich znaczny stopień zużycia i duży stopień awaryjności sieci, wynikający z występowania na tym terenie szkód górniczych.
4.5. Infrastruktura mieszkaniowa i komunalna.
Zasoby mieszkaniowe województwa śląskiego cechuje wielkoblokowe budownictwo wielorodzinne oraz jednorodzinne budownictwo indywidualne. Zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych ludności napływowej przybywającej w przeszłości do województwa w poszukiwaniu pracy, stwarzało konieczność podejmowania budowy nowych osiedli mieszkaniowych, wręcz nowych miast. Masowa skala inwestowania w fabryki domów spowodowała narastanie dysproporcji w realizacji budownictwa mieszkaniowego, usługowego oraz uzbrojenia i wyposażenia komunalnego, a także katastrofalną niemal sytuację wskutek niedoinwestowania starej substancji mieszkaniowej.
W związku z ubytkami starej substancji mieszkaniowej, stopniowo przeprowadzaną modernizacją i oddawaniem do użytku nowych zasobów, systematycznej poprawie ulegają wskaźniki wyposażenia mieszkań w instalacje wodociągowe, kanalizacyjne, sieć gazową oraz cieplną. Rozwój sieci i urządzeń infrastruktury komunalnej przyczynił się do stopniowego podnoszenia się poziomu sanitarnego i użytkowego zasobów mieszkaniowych.
W 2002 roku zamieszkane zasoby mieszkaniowe województwa śląskiego wynosiły 1.594,2 tys. mieszkań, z tego w miastach znajdowało się 83% zasobów, natomiast na terenach wiejskich 17%.
Przeciętna powierzchnia mieszkania w województwie jest niższa niż w kraju i wynosi 65,3 m2 (kraj 68,4 m2), w miastach wynosi 60,2 m2, w kraju (60,7 m2). Region posiada lepsze niż średnio w kraju warunki mieszkaniowe. Średnie zagęszczenie mieszkań w regionie jest niższe niż w kraju i wynosi 3,02 osoby na mieszkanie oraz 0,84 osoby na 1 izbę, (kraj odpowiednio 3,22 osoby na mieszkanie i 0,88 osoby na izbę).
Pod względem wyposażenia mieszkań zamieszkanych, w instalacje użytkowe i sanitarne województwo plasuje się na poziomie średniej krajowej. Za wyjątkiem wyposażenia mieszkań w sieć wodociągową, zasoby mieszkaniowe województwa charakteryzują się niższym niż średnio w kraju odsetkiem wyposażenia w podstawowe (standardowe) instalacje użytkowe i sanitarne. Wyposażenie miejskich zasobów mieszkaniowych w podstawowe urządzenia sanitarne i użytkowe plasuje region poniżej średniej krajowej. Korzystniej od średniej krajowej przedstawiają się jednak warunki mieszkaniowe na wsi województwa śląskiego. We wszystkich wyszczególnionych urządzeniach przewyższają poziom warunków mieszkaniowych wsi innych regionów kraju.
Standard wyposażenia mieszkań w miastach województwa śląskiego jest wyższy niż na terenach wiejskich województwa we wszystkich podstawowych urządzeniach, za wyjątkiem instalacji centralnego ogrzewania. Zdecydowanie niekorzystna sytuacja występuje na wsi jeżeli chodzi o wyposażenie zasobów mieszkaniowych w instalację sieci gazowej.
Ogólny stan techniczny budynków w województwie śląskim jest bardzo zróżnicowany i wynika z okresu ich budowy, prowadzonych konserwacji i remontów, jak również negatywnego oddziaływania środowiska przemysłowego (szkody górnicze i tylko częściowego usuwania ich skutków). Stan zasobów mieszkaniowych jest o wiele gorszy od średniej krajowej. Ważnym problemem województwa jest konieczność dokonywania wyburzeń substancji mieszkaniowej, w związku ze złym stanem technicznym oraz eksploatacją górniczą. Ponad 22% mieszkań zamieszkanych w województwie pochodzi z przed 1945 roku, 21% stanowią mieszkania wybudowane w latach 1945-1970, prawie tyle samo (20%) z okresu lat 1971-1978, ponad 19% to substancja mieszkaniowa z lat 1979-1988, a 6,3% wybudowanych zostało w ostatnim dziesięcioleciu. Niecały jeden procent mieszkań województwa nie posiada ustalonego okresu budowy obiektów.
Trudna sytuacja mieszkaniowa mieszkańców regionu oraz deficyt mieszkań spowodował rozwiązywanie problemów mieszkaniowych poprzez wzrost budownictwa indywidualnego i rozwój budownictwa developerskiego. Na 1.000 mieszkańców w województwie oddawanych jest 1,6 mieszkania, co jest jednym z najniższych w kraju wskaźników po województwie opolskim i lubelskim (14 lokata). Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w budynkach oddanych do użytku wynosiła w województwie w zasobach spółdzielczych 85,4 m2, w miastach 62,2 m2, natomiast w indywidualnych 137,1 m2 (kraju odpowiednio 59,9m2, i 134,5m2). Najlepiej przedstawia się sytuacja w województwie mazowieckim, gdzie na 1.000 ludności oddawanych są 4,4 mieszkania. W 2002 r. rozpoczęto w województwie budowę 5.744 mieszkań co stanowiło 7,5% rozpoczętego budownictwa krajowego (kraj 76.961 mieszkań).
Budowane w ostatnich latach osiedla mieszkaniowe, coraz częściej stanowią przykład właściwego kształtowania warunków środowiska zamieszkania, dobrej architektury, postępowych rozwiązań technicznych oraz uzyskania optymalnej sprawności funkcjonowania zespołów mieszkaniowych. Rozwój branży budowlanej spowodował szybką realizację budownictwa mieszkaniowego oraz stosownie do wymogów użytkowników wyższy standard wykończenia, wyposażenia i lepszej funkcjonalności budowanych mieszkań.
Kształtowanie kompleksowej gospodarki przestrzennej regionu zmierza do wzrostu funkcjonalności miast i zespołów mieszkaniowych, wprowadzania ładu i porządku przestrzenno-architektonicznego oraz poprawy środowiska zamieszkania.
W działaniu na rzecz polepszenia warunków życia ludności istnieje wielu partnerów, wśród których poczesne miejsce zajmuje gospodarka komunalna. Obejmuje ona swym zasięgiem różnorodną działalność związaną bezpośrednio z codziennymi warunkami bytu ludności zamieszkałej w dużych aglomeracjach jak również na wsi.
Wraz z rozwojem urządzeń wodociągowych i większym zużyciem wody powstał problem odprowadzania i oczyszczania ścieków. Posiada on ogromne znaczenie dla ochrony środowiska i utrzymania stanu sanitarnego miast i osiedli. Przedsięwzięcia w tym zakresie, szczególnie na przestrzeni ostatnich lat, pozwoliły na poprawę sytuacji w tym przemysłowym i wysoce zurbanizowanym regionie.
W samym regionie różnice między gminami wiejskimi a miejskimi pod względem długości i gęstości sieci kanalizacyjnej są duże. Rozproszona lokalizacja domów, szczególnie na obszarach wiejskich prowadzi do wysokich kosztów inwestycyjnych związanych z budową sieci oraz nieefektywnym funkcjonowaniem (problem przepustowości) oczyszczalni ścieków. W związku z tym gminy często decydują się na współpracę w zakresie wspólnych przedsięwzięć w dziedzinie oczyszczalni. Odnotowuje się korzystne zmiany jakości wód w rzekach. Złożyła się na to budowa oczyszczalni ścieków komunalnych i przemysłowych oraz zmiany w gospodarce wodnej zakładów pracy. Na koniec 2002 r. w województwie śląskim czynnych było 206 oczyszczalni komunalnych (mechaniczne, chemiczne, biologiczne i z podwyższonym usuwaniem biogenów) o przepustowości 974.412 m3/dobę, co stanowiło 7,8% wszystkich oczyszczalni tego typu w kraju.
Wszystkie 71 miast województwa wyposażone są w sieć wodociągową, 67 z nich posiada sieć kanalizacyjną, a 65 obsługiwanych jest przez oczyszczalnie ścieków. Z sieci wodociągowej korzysta 98,5% ludności regionu, kanalizacyjnej 80,2% ludności miejskiej, a sieci gazowej rozdzielczej 74,1% ludności miast województwa. Tylko 64,5% ludności obsługiwana jest przez oczyszczalnie ścieków, w miastach (81,6%).
Ludność wszystkich gmin województwa w pełni zaopatrywana jest w energię elektryczną (wszystkie gospodarstwa domowe w województwie śląskim korzystają z energii).
Stan środowiska województwa śląskiego w ostatnim 10-leciu uległ zdecydowanej poprawie. Problemy ekologiczne, spowodowane w przeszłości ekspansywną gospodarką przemysłową regionu, wieloletnim zaniedbaniem, wysoką koncentracją przemysłu wydobywczego, energetycznego i hutniczego, stopniem rozwoju miast, gęstością sieci drogowych i kolejowych, należą do najpoważniejszych na tym obszarze. Wysoki stopień koncentracji przemysłu i urbanizacji, zwłaszcza w GOP spowodował trwałe przeobrażenia tego obszaru. Wyrażają się one w znacznym zanieczyszczeniu wód i powietrza atmosferycznego, skażeniach gleb, deformacjach terenu, zaburzeniach stosunków hydrologicznych, prawie całkowitym wylesieniu centralnej części województwa i uszkodzeniami pozostałego drzewostanu. Biorąc pod uwagę fakt, że obszar województwa śląskiego zajmuje jedynie 3,9% powierzchni kraju, ilość substancji pogarszających stan środowiska oraz wytwarzanych w regionie odpadów jest nieporównywalna z jakimkolwiek innym regionem w Polsce. W skali lokalnej problem jest nawet intensywniejszy, ponieważ źródła emisji oraz wytwarzania odpadów skoncentrowane są głównie na terenach miejskich aglomeracji katowickiej i rybnickiej. Poprawa warunków środowiska zwłaszcza na tych obszarach stanowi kluczowy cel strategiczny województwa śląskiego. Podstawowym problemem regionu jest znaczne zanieczyszczenie gleby, powietrza i wody różnymi odpadami przemysłowymi.
Głównym źródłem emisji pyłów i gazów do atmosfery są procesy spalania paliw. W województwie śląskim zużywa się rocznie około 30 mln ton węgla kamiennego, 2,5 mln ton koksu, wzrasta zużycie oleju opałowego i olejów napędowych, stosunkowo mało używa się gazu ziemnego. Dominującym źródłem zanieczyszczeń jest spalanie paliw powodujące emisję 96% dwutlenku siarki i tyle samo tlenku azotu, około 80% emisji tlenku węgla pochodzi z kolei z hutnictwa.
Województwo śląskie zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem emisji zanieczyszczeń pyłowych do powietrza (21,7% emisji krajowych) oraz pod względem emisji zanieczyszczeń gazowych (31,5%). Na 1 km2 w województwie spada rocznie 2,5 ton pyłów i 31,5 ton zanieczyszczeń gazowych (w kraju 0,5 ton pyłów i 6,1 ton zanieczyszczeń gazowych). Z istniejących w regionie 328 zakładów szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza 72% z nich (tj. 237 zakładów) posiada urządzenia do redukcji zanieczyszczeń. Do największych emitorów zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego należy przemysł energetyczny. Na stan powietrza atmosferycznego województwa śląskiego duży wpływ ma również niska emisja zanieczyszczeń powietrza (emisja komunikacyjna oraz pochodząca z lokalnych kotłowni węglowych i indywidualnych palenisk domowych, opalanych węglem oraz o niskich parametrach grzewczych). Duża koncentracja niskich edytorów szczególnie występuje w miastach aglomeracji katowickiej, rybnickiej, Częstochowie i Bielsku-Białej. Niska emisja pochodząca ze spalania węgla stanowi również duże obciążenie dla środowiska terenów wiejskich oraz szeregu osiedli mieszkaniowych małych miejscowości. Stężenia głównych zanieczyszczeń powietrza charakteryzują się zmiennością sezonową. Wyniki badań (26 stacji pomiarowych) stężenia benzo-a-pirenu w powietrzu (emisja związana z procesem spalania węgla) wykazują, że stężenia występujące w województwie śląskim, stwarzają istotne ryzyko zdrowotne mieszkańców większości miast i miejscowości regionu.
Stan środowiska naturalnego w dużym stopniu zróżnicowany jest w granicach samego województwa (za wyjątkiem terenów zdegradowanych i zdewastowanych występują tu również obszary rekreacyjne i miejsca bogactwa przyrodniczego). Jednym z największych problemów ekologicznych jest zanieczyszczenie wód powierzchniowych, ilość wytwarzanych ścieków komunalnych i odpadów przemysłowych oraz emisja pyłów i gazów. Innym problemem ekologicznym województwa są liczne zdegradowane i zdewastowane obszary hałd górniczych leżące w pobliżu osiedli mieszkaniowych. Powodują one ciągłą emisję zanieczyszczeń do atmosfery oraz wód powierzchniowych i gruntowych. Hałdy górnicze zajmują duże powierzchnie terenu. Degradacja środowiska stanowi głównie konsekwencję koncentracji przemysłu ciężkiego. Poprawiający się stan środowiska naturalnego (występuje ciągła tendencja obniżania się poziomu zanieczyszczenia) jest nie tylko odzwierciedleniem upadku przemysłu ciężkiego, lecz również rosnącej świadomości ekologicznej mieszkańców regionu oraz wprowadzaniu inwestycji proekologicznych.
Na ekologicznym obrazie Śląska ciążą zaległości z minionych dziesięcioleci i wielowiekowych przekształceń przemysłowych. Zaszłości w tej dziedzinie są szczególnie drastyczne w gospodarce odpadami. Na składowiskach, zwałowiskach i hałdach nagromadzonych jest około 40% ogółu odpadów krajowych.
Od początku lat 90-tych obserwuje się odczuwalny spadek powstałych odpadów. Ze względu jednak na paliwowo-energetyczne oblicze województwa śląskiego, nadal powstaje tutaj jeszcze 42,7 mln ton odpadów rocznie to jest 36,2% krajowych odpadów przemysłowych (drugie w rankingu miejsce zajmuje województwo dolnośląskie 32,0 mln ton). Największą ilościowo grupę (79,0%) tworzą odpady górnicze i energetyczne (popioły, żużle), w wysokim stopniu jednak wykorzystywane. Z ogólnej liczby odpadów przemysłowych wytwarzanych w województwie śląskim w ciągu roku 91,9% poddawanych jest odzyskowi, 7,3% jest unieszkodliwianych, a 0,9% magazynowanych czasowo. Zgodnie ze specyfiką regionu, najwięcej odpadów powstaje w przemyśle wydobywczym (76,9%), energetycznym (9,8%) oraz hutniczym wraz z odlewniczym (8,5%). Z wszystkich nagromadzonych w kraju odpadów przemysłowych aż 38,7% składowanych jest w województwie śląskim (701,5 mln. ton).
W regionie zlokalizowane są 243 składowiska odpadów przemysłowych, z których połowa stanowią składowiska odpadów pogórniczych (węglowych). Znaczna część z nich jest termicznie aktywna. Składowanie odpadów wytwarzanych w zakładach przemysłowych stanowi poważny problem dla regionu z punktu widzenia ochrony środowiska. Nie posiadające właściwego zabezpieczenia, powodują zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych, powietrza oraz skażenie gleb. Na terenie województwa śląskiego 60% składowisk odpadów przemysłowych jest nadpoziomowa o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów ponad powierzchnię otaczającego terenu. Stopień obciążenia gmin odpadami jest różny w zależności od ich charakteru gospodarczego. Odpady przemysłowe w województwie nagromadzone są zarówno na składowiskach czynnych oraz wyłączonych z eksploatacji. Ogółem w województwie śląskim niezrekultywowane tereny składowania odpadów zajmują powierzchnię 2690 ha.
W województwie śląskim wytwarzanych jest ponad 122 tys. ton odpadów niebezpiecznych (bez medycznych), z czego 62% jest wykorzystywanych, a 38% unieszkodliwionych (w tym 89% składowanych). W grupie odpadów niebezpiecznych najwięcej wytwarzanych jest odpadów z przeróbki ropy naftowej, czyszczenia gazu ziemnego oraz wysokotemperaturowej przeróbki węgla, drugie miejsce zajmują odpady nieorganiczne z procesów termicznych. Do największych w regionie wytwórców odpadów niebezpiecznych należy przemysł hutniczy, metali nieżelaznych, koksowniczy i chemiczny. Na terenie województwa zlokalizowanych jest 61 składowisk odpadów niebezpiecznych, w tym 17 czynnych. Największe zagrożenie dla środowiska stwarza nieczynne składowisko Zakładów Chemicznych "Tarnowskie Góry", gdzie zgromadzono około 1,3 mln m3 odpadów poprodukcyjnych należących do odpadów niebezpiecznych (zdeponowane na niezabezpieczonym podłożu - składowisko zlokalizowane jest nad zbiornikiem wód podziemnych, będącym źródłem wody pitnej dla około 1/3 aglomeracji górnośląskiej).
Do odpadów niebezpiecznych zaliczane są również odpady medyczne są to odpady: bytowo-gospodarcze składowane na składowiskach komunalnych, specyficzne przeznaczone do unieszkodliwienia oraz odpady specjalne (zagospodarowywane według odrębnych przepisów). W placówkach służby zdrowia zlokalizowanych na terenie województwa śląskiego wytwarzanych jest rocznie 2.276 ton specyficznych odpadów medycznych. Unieszkodliwianie odpadów odbywa się w 5 działających na terenie regionu zakładach i obiektach przeznaczonych do tego celu.
Na terenie województwa śląskiego produkuje się rocznie około 1.441,0 tys. ton odpadów komunalnych to jest 13,7% stałych odpadów krajowych. Kompostowaniem objętych jest zaledwie 1,9% odpadów wywiezionych ogółem. Obecnie w regionie funkcjonują 3 kompostownie odpadów (Katowice, Zabrze i Żory). Ilość odpadów komunalnych (stałe i ciekłe odpady powstałe w gospodarstwach domowych, obiektach użyteczności publicznej i obsługi ludności, z wyjątkiem niebezpiecznych) zdeponowanych na trenie województwa śląskiego szacowana jest na ponad 1.361,4 tys. ton. Podstawową metodą unieszkodliwiania odpadów jest ich składowanie. W regionie czynnych jest 37 składowisk odpadów komunalnych (1 składowisko zamknięte). Trudnym problemem, z którym boryka się województwo jest składowanie odpadów komunalnych na tak zwanych dzikich wysypiskach, zwłaszcza na terenach wiejskich nie objętych w pełni systemem zbiórki odpadów. Szczególnie niepokojące jest składowanie odpadów w dolinach rzek. W ostatnich latach obserwuje się narastający problem odpadów niebezpiecznych w strumieniu odpadów komunalnych (farby, pestycydy, zużyte: baterie, akumulatory, opony, sprzęt elektroniczny, przeterminowane leki i odpady azbestowe), zdeponowane zwykle z odpadami komunalnymi, stanowią poważne zagrożenie dla środowiska i zdrowia ludzi. Prowadzona na terenie województwa selektywna zbiórka odpadów: makulatury, szkła, tworzyw sztucznych, metalu oraz odpadów niebezpiecznych (sortownie w Katowicach i Zabrzu) przyczyniła się poprawy zaistniałej w regionie sytuacji.
Powierzchnia nieużytków oraz terenów zdewastowanych i zdegradowanych w województwie stanowi ogółem 5.705 ha tj. 8% zdewastowanej i zdegradowanej powierzchni kraju. Wśród nich znajdują się nieużytki zielone, tereny produkcyjne, składowiska stałych odpadów komunalnych, zbiorniki wodne nieużytkowane. Znaczący procent stanowią tereny poprzemysłowe powstałe na skutek eksploatacji węgla kamiennego oraz kopalnictwa piasku, w szczególności występujące w centralnej i południowo-zachodniej części województwa. Są to składowiska (zwały odpadów), wyrobiska i kamieniołomy, piaskownie, glinianki i zalewiska, treny zabagnione, oraz tereny poprzemysłowe pozostające w obszarach zabudowanych.
W 2002 r. spośród ogólnej powierzchni terenów zdewastowanych i zdegradowanych województwa 5% powierzchni zostało zrekultywowanych 105 ha (1,8%), natomiast 15 ha (0,3%) zagospodarowanych. Z zrekultywowanych i zagospodarowanych gruntów około 78% przeznaczonych zostało na cele leśne, pozostałe zaś na cele rolnicze.
Na stan powierzchni ziemi decydujący wpływ mają szkody górnicze. Wydobycie węgla w przeważającej mierze tzw. metodą "na zawał" bez podsadzania wyrobisk, powoduje deformacje powierzchni w stopniu dewastującym zasoby przyrody, obiekty budowlane i urządzenia techniczne, co zwiększa koszty eksploatacji związane z koniecznością dokonywania częstych remontów oraz koszty nowego budownictwa związane ze stosowaniem specjalnych umocnień.
Silnie zurbanizowany z nadmierną koncentracją przemysłu obszar województwa śląskiego, rodzi wiele problemów w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków. Niezabogate zasoby wód powierzchniowych województwa (województwo śląskie leży na dziale wodnym między Wisłą i Odrą oraz obszarze sztucznego deficytu wody wywołanego nadmierną i długotrwałą eksploatacją zasobów dla celów komunalnych i przemysłowych) pogarszają wysokie zanieczyszczenia wód, wskutek największej w kraju koncentracji przemysłu ciężkiego i najwyższego wskaźnika zaludnienia. Największe zagrożenia ekologiczne w województwie śląskim dotyczą wód powierzchniowych. Najbardziej zdegradowane są rzeki obszaru aglomeracji katowickiej. Ze względu na przemysłowy charakter województwa oraz wysoką gęstość zaludnienia region zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem ilości wytwarzanych ścieków przemysłowych i komunalnych. Wraz ze zwiększonym zużyciem wody powstał problem odprowadzania i oczyszczania ścieków.
Do rzek lub ziemi województwa śląskiego wprowadza się rocznie 389 hm3 ścieków przemysłowych i komunalnych, z tego 210,5 hm3 ścieków przemysłowych (54,1%, w tym 1,8% wód chłodniczych-umownie czystych). Z odprowadzanych bezpośrednio do wód powierzchniowych lub do ziemi ścieków przemysłowych 99% to ścieki wymagające oczyszczenia (385,3 hm3). Z ścieków tych 88,7% jest oczyszczanych (z tego mechanicznie 40,4%, chemicznie 5,4%, biologicznie 17,8%, 24,3% z podwyższonym usuwaniem biogenów), a nieoczyszczonych jedynie 11,3%. Z nieoczyszczonych ścieków województwa śląskiego 50,6% odprowadzanych jest siecią kanalizacyjną, natomiast 49,4% bezpośrednio z zakładów przemysłowych.
Ścieki odprowadzane z województwa stanowią 4,3% ogólnej ilości ścieków w kraju, w tym 13,2% komunalnych i 2,8% przemysłowych. Niewielki w stosunku do produkcji udział ścieków przemysłowych jest wynikiem powszechnego stosowania w przemyśle obiegów zamkniętych.
Z wytwarzanych w regionie ścieków przemysłowych wymagających oczyszczenia, 73% stanowiły ścieki wytworzone przez zakłady górnictwa i wzbogacania węgla kamiennego (spośród nich 91% to ścieki oczyszczone tj. 211,1 hm3). Ich oczyszczaniem zajmuje się 198 oczyszczalni przemysłowych.
Znaczący wpływ na jakość wód powierzchniowych w województwie śląskim wywierają ścieki komunalne. W 2002 roku w województwie śląskim wytworzono około 178,5 hm3 ścieków komunalnych wymagających oczyszczenia, z których 88% było oczyszczonych w 206 oczyszczalniach komunalnych, eksploatowanych w województwie śląskim. Pod względem ilościowym przeważają oczyszczalnie o stosunkowo niewielkiej przepustowości.
Oprócz zanieczyszczeń wprowadzanych punktowo do wód powierzchniowych, znaczący ładunek zanieczyszczeń pochodzi ze źródeł obszarowych. Zanieczyszczenia obszarowe stanowią głównie ścieki bytowo-gospodarcze z terenów wiejskich, odprowadzane w sposób niezorganizowany, z tak zwanych szczelnych osadników gnilnych (szamb), zanieczyszczenia spłukiwane z obszarów rolnych, leśnych oraz terenów tras komunikacyjnych (drogowych i kolejowych), uwarunkowane to jest stopniem zurbanizowania, poziomem kultury rolnej i intensywności ruchu komunikacyjnego.
Poczynione szczególnie na przestrzeni ostatnich lat przedsięwzięcia, pozwoliły na lokalną poprawę zanieczyszczonych wód powierzchniowych. Wpłynęła na to budowa nowych oczyszczalni komunalnych. Poważne osiągnięcia ma również przemysł, którego zdolność przepustowa oczyszczalni i urządzeń do oczyszczania ścieków, przewyższa potencjał będący w gestii gospodarki komunalnej.
Nadal nierozwiązany pozostaje problem zasolonych wód dołowych. Zasolone wody dołowe z kopalń węgla kamiennego odprowadzane bezpośrednio do wód powierzchniowych powodują skażenie solami 40% rzek województwa, szczególnie w obrębie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP) i Rybnickiego Okręgu Węglowego (ROW).
Wysoko rozwinięta działalność przemysłowa i związane z nią emisje zanieczyszczeń zarówno powietrza jak i wód, powodują także zanieczyszczenie wód podziemnych.
Głównymi przyczynami zanieczyszczenia wód powierzchniowych są: nie oczyszczone i niedostatecznie oczyszczone ścieki komunalne, zasolone wody dołowe z odwadniania zakładów górniczych (poważne skażenie wód powoduje odprowadzanie do nich dołowych wód słonych z kopalń węgla kamiennego), spływy obszarowe, ścieki z zakładów przemysłowych. Dla zapewnienia ochrony jakości wód podziemnych istnieje konieczność wyznaczenia stref ochronnych zbiorników wód i ujęć oraz określenie sposobu ich zagospodarowania, uporządkowania gospodarki ściekowej i odpadami, podjęcie działań ograniczających przewidywany, negatywny wpływ restrukturyzacji górnictwa węglowego oraz rud cynku i ołowiu na środowisko wód podziemnych, sukcesywna rewitalizacja wód podziemnych i gleb na terenach miejsko-przemysłowych.
Różnorodny charakter środowiska przyrodniczego w obrębie województwa śląskiego powoduje zróżnicowany charakter rzek regionu. Do najbardziej zdegradowanych należą rzeki w obrębie aglomeracji katowickiej. Zniekształcone stosunki wodne tego terenu są wynikiem przeobrażenia powierzchni terenu i koryt rzecznych, przerzutów wody między zlewniami oraz odprowadzaniem do wód płynących znacznej ilości ścieków przemysłowych, komunalnych oraz wód kopalnianych.
W klasyfikacji ogólnej 90,3% długości cieków województwa posiada wody pozaklasowe, 8,5% to wody III klasy czystości, a jedynie 1,2% prowadzi wody II klasy. Zanieczyszczenia powietrza, nieodpowiednie składowanie odpadów oraz zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych do zbiorników i cieków wodnych prowadzą do sytuacji, w której jedynie niewielka część wód nadaje się do gospodarczego wykorzystania. W zakresie zaopatrzenia w wodę pitną nie zachodzi potrzeba zwiększania ilości wody dostarczanej w województwie śląskim. Następuje systematyczny spadek zapotrzebowania na wodę w regionie. W ciągu ostatnich 10 lat zapotrzebowanie to zmniejszyło się prawie o połowę. Dla podniesienia jakości wody pitnej należy jednak zoptymalizować istniejącą infrastrukturę, w tym udoskonalić proces uzdatniania wody w przedsiębiorstwach wodociągowych oraz założyć nowe zbiorniki i oczyszczalnie w strategicznych punktach regionu.
W północnej części regionu 80% ogółu zanieczyszczeń wód powierzchniowych jest wynikiem zanieczyszczeń komunalnych.
Środkowa część województwa śląskiego to obszar o dużym zagęszczeniu źródeł zanieczyszczeń wód powierzchniowych związanych z gospodarką komunalną oraz przemysłem ciężkim (górnictwo), w części południowej związane jest to głównie z gospodarką komunalną i działalnością turystyczno-wypoczynkową. Obszar ten odgrywa istotną rolę w gospodarce wodnej województwa śląskiego, z uwagi na zlokalizowane tutaj zbiorniki zaporowe stanowiące bazę zaopatrzenia w wodę pitną dla mieszkańców.
Poprawę zaopatrzenia regionu w wodę upatruje się w zmniejszeniu poboru wody z ujęć wód podziemnych przez przemysł oraz w zwiększeniu pojemności zbiorników retencyjnych. Problemem pozostaje odprowadzanie zasolonych wód kopalnianych, zwłaszcza z kopalń będących w trakcie likwidacji.
Na terenie województwa śląskiego istnieje 16 zbiorników retencyjnych, których łączna pojemność całkowita wynosi 590,3 mln m3. Są one głównym źródłem zaopatrzenia w wodę ludności i przemysłu, ważnym elementem ochrony przeciwpowodziowej oraz odgrywają istotną rolę w wyrównywaniu przepływów, co ma szczególne znaczenie w okresach posusznych. Do głównych należy zaliczyć zbiorniki: na rzece Sole - TRESNA, którego podstawowym zadaniem jest retencjonowanie wód rzeki Soły oraz wyrównywanie poziomu wody w rzece poniżej zbiornika, PORĄBKA (pojemność 28,4 mln m3) oraz CZANIEC, zbiornik został wybudowany jako jeden z elementów ujęcia wody dla GOP i Bielska -Białej, na rzece Wapienicy WAPIENICA, woda wykorzystywana jest dla celów komunalnych w Bielsku-Białej, na rzece Warcie - PORAJ, zbiornik zbudowany w celu zapewnienia stałego poboru wody dla Huty "Częstochowa", zapewnienia stałego nienaruszalnego przepływu w Warcie poniżej zbiornika, bezpiecznego przejęcia fali powodziowej, oprócz tych podstawowych funkcji pełni funkcję największego ośrodka sportów wodnych w rejonie Częstochowy, na rzece Wiśle - GOCZAŁKOWICE, zbiornik służy głównie dla celów wodociągowych, głównym ciekiem zasilającym jest rzeka Wisła dostarczająca około 82% wody.
Uciążliwością środowiska regionu jest hałas. Stałe zwiększanie się poziomu i zasięgu hałasu wynika z postępującej urbanizacji i komunikacji. Głównymi sprawcami uciążliwości akustycznej dla środowiska zewnętrznego jest przede wszystkim ruch drogowy, kolejowy i lotniczy oraz działalność prowadzona na terenie obiektów przemysłowych. Największe natężenie hałasu występuje wzdłuż ciągów komunikacyjnych oraz w obrębie obszarów przemysłowych.
|
Urząd Marszałkowski Województwa
Śląskiego
ul. Ligonia 46, 40-037 Katowice |
|